آقْ‌حِصار، (در ترکی به معنی بارو و دژ سفید) نام 4 شهر در کشورهای ترکیه، آلبانی و یوگسلاوی:
1. شهری در استان مانیسا (مغنیسا) در آناتولی غربی در ترکیه و مرکز شهرستانی به همین نام، با ْ38 و َ55 عرض شمالی و ْ27 و َ51 طول شرقی (بریتانیکا)؛ فاصلة آن تا شهر مانیسا (مرکز استان) 50 کمـ و ارتفاعش از سطح دریا 115 متر است. جمعیت آن برابر سرشماری عمومی 1980م، 491‘61 نفر و جمعیت شهرستان با احتساب 93 روستای تابع، 444‘146 نفر نفر است (یورت آنسیکلوپدیسی، ذیل مانیسا، 8/5585؛ تورک آنسیکلوپدیسی؛ اسلام آنسیکلوپدیسی). آق‌حصار دومین شهر استان از نظر جمعیت و وسعت است.
وجه تسمیه: کُهن‌ترین نام آن پلوبیا ، یعنی شهرِ پلوپِس، بوده است که احتمالاً از سوی مردم لیدی بنا نهاده شد (تکسیه، 2/88؛ بریتانیکا). بعدها آن را تیاتیر (تیاتیره) نامیدند. نام کنونی آن از دژ سفیدی که بر فراز نزدیکترین بلندی شهر قرار داشت، مأخوذ و از سوی عثمانیان بر آن اطلاق شده است (تکسیه، 2/89؛ تورک آنسیکلوپدیسی).
سیمای طبیعی: این شهر در بخش میانی استان مانیسا، نزدیک ساحل چپ رودخانة گوردوک ، از آبریزهای قوم چای که خود از شاخه‌های رود گِدیز است، قرار دارد. قلیچ‌داغ در غرب، چال‌داغ در جنوب و کوه قطرانچی و گوره‌مَز در سمت شرق. جلگة آق‌حصار را در بر گرفته‌اند (تورک آنسیکلوپدیسی). اب و هوای آن در تابستان گرم و در زمستان سرد است.
سابقة تاریخی: این شهر در قرن 3ق م، مهاجرنشین مقدونی بود. بعد از مدتی تحت حاکمیت پادشاهی پِرگاما درآمد. آنگاه رومیها بر آن تسلط یافتند و امپراتور کاراکالا در آبادانی آن کوشید (تکسیه، 2/88). آق‌حصار پس از انتشار آیین مسیح در آسیای صغیر، اهمیت ویژه‌ای یافت و یکی از 7 شهر مذهبی لیدی گردید. در قرن 7ق/13م، آنتونیکوس، امپراتور بیزانس، به منظور جلوگیری از حملات مسلمین از پرگاما به این شهر آمد، اما کاری از پیش نبرد(همانجا؛ یورت آنسیکلوپدیسی). در 784ق/1382م، عثمانیها این شهر را تصرف کردند و و به یکی از مراکز نظامی خود مبدل ساختند و آق‌حصار نامیدند. مدتی نیز تحت حکومت صاروخانیان از امرای محلی آناتولی بود (مشکور، 164؛ قاموس‌الاعلام). در حملة تیمور به آسیای صغیر (804ق/1402م) از دست عثمانیها خارج شد. بعد از تحکیم قدرت دولت عثمانی در سرتاسر آسیای صغیر، از اهمیت نظامی آن کاسته شد و قلعة آن نیز موقعیت خود را از دست داد. پس ز جنگ جهانی اول به اشتغال نیروهای یونان درآمد (5 ژوئن 1919) و در سپتامبر 1922 از جانب «قوای ملّیة» از اشغال یونان آزاد گردید (یورت آنسیکلوپدیسی).
آق‌حصار، بعد از برقراری حکومت جمهوری در ترکیه (1923م)، حیاتی نو آغاز کرد و روزبه‌روز توسعه یافت. با اسکان یافتن ترکهای مهاجر یوگسلاوی در آن بر جمعیتش افزوده شد. 8/99٪ ساکنان آن مسلمان و ترک‌زبان هستند. با ایجاد ساختمانهای جدید بتونی به جای ابنیة چوبی و آجری و احداث خیابانها و مؤسسات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مانند بانک، آموزشگاه، سینما و غیره، سیمای شهر به کلی دگرگون شده است. این شهر که مرکز تجاری شهرستان آق‌حصار محسوب می‌شود به وسیلة راه‌آهن به مانیسا و ازمیر در جنوب و از طریق صوما و بالی کسیر به بندر باندرما در کنار دریای مرمره مربوط است. مهمترین فرآورده‌های آن توتون، پنبه، انگور و حبوبات است. همچنین قالی‌بافی نیز د آنجا رایج است (اسلام آنسیکوپدیسی؛ تورک آنسیکلوپدیسی).
از آثار تاریخی آن، ینی‌جامع و پاشاجامعی (مسجدپاشا) را می‌توان نام برد. همچنین کتابخانة «زینال‌زاده» که در 1198ق/1784م توسط حاج‌علی زینال‌زاده تأسیس شده است، از مهمترین مراکز فرهنگی قدیم آن است (یورت آنسیکلوپدیسی).
مشهورترین دانشمندانی که در دورة حکومت عثمانی در این شهر متولد شده و پرورش یافته‌اند عبارتند از مولانامحمدبن بدرالدین، ملقب به محیی‌الدین (د اواخر 1001ق/1593م) صاحب تفسیر نزیل‌التنزیل (حاجی خلیفه، 2/195)؛ مولانا نصوح نوالی (د 1003ق/1595م) مؤلف فرخنامه معروف به اخلاق نوالی (همو. 2/1254) و ابن‌عیسی مجدالدین (اسلام آنسیکلوپدیسی).
2. یکی از بخشهای فرمانداری گیوه در استان اِزمیت (قوچه ایلی) بر ساحل چپ رودخانة صَقریه (ساکاریا). از بارویِ آن امروزه ویرانه‌ای بیش نمانده است. برای تمایز از شهر آق‌حصارِ استان مانیسا هم‌اکنون آن را پاموکوا می‌نامند. عثمانیها در 708ق/1308م بر آن دست یافتند. فرآورده‌های آن پنبه، توتون و حبوبات است. بقایای برخی ویرانه‌های و ستونهای باستانی در اطراف شهر نشان می‌دهد که این منطقه از دیرباز مسکون بوده است (اسلام آنسیکلوپدیسی).
3. شهری کوچک در در ناحیة بُسنی در یوگسلاوی، در شمال باختری سرایو . این شهر اکنون دولن ییوکف نامده می‌شود. مصطفی‌پاشا سردار عثمانی آن ا در 907ق/1501م فتح کرد.
4. شهری در شمال آلبانی (نکـ : آقچه‌حصار).

مآخذ: اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بریتانیکا؛ پاولی، ذیل تیاتیره؛ تکسبه، شارل، کوچوک آسیا، ترجمة علی سعاد، استانبول، 1339ق؛ تورک آنسیکلوپدیسی؛ حاجی‌خلیفه، کشف‌الظنون، استانبول، 1941م؛ قاموس‌الاعلام (ترکی)؛ مشکور، محمدجواد، اخبار سلاجقة روم، تبریز، 1350ش؛ یورت آنسیکلوپدیسی.
علی‌اکبر دیانت