بَهْران ، سراج الدین محمدبن یحیی ، فقیه و قاضی زیدی مذهب قرن دهم . از این جهت وی را بهران و ابن بهران نامیده اند که نام یکی از اجداد وی بهران بوده است . در 888 در شهر صَعْدَة یمن متولد شد و بدین روی به صَعْدی نیز شهرت یافت . نسبت او به قبیلة تمیم می رسد و خاندانش اهل بصره بودند.

بهران در جوانی در یمن و حبشه به کار بازرگانی پرداخت و در کنار این شغل ، نزد عالمان دانش آموخت . سیّد مرتضی بن قاسم ، از شخصیتهای مشهور فقه زیدی ، از برجسته ترین استادان وی به شمار می آید (شوکانی ، ج 2، ص 279؛ د.ا.د.ترک ، ذیل مادّه ؛ زرکلی ، ج 7، ص 140).

بهران ، علاوه بر فقه زیدی در برخی علوم دیگر از جمله حدیث ، تفسیر و ادب ، سرآمد بوده و طبع شعر نیز داشته است . او در دورة حکمرانی متوکّل الی الله زیدی ، یحیی بن شمس الدین (943ـ 965)، منصب قاضی القضاتی یافت ، و سرانجام در 957 در زادگاه خویش درگذشت (شوکانی ؛ د.ا.د.ترک ، همانجاها؛ زرکلی ، ج 7، ص 140، ج 8، ص 150؛ عطیة الله ، ج 1، ص 381؛ کحّاله ، ج 12، ص 109، ج 13، ص 203).

آثار مهم بهران عبارت است از: تنقیح القلوب و الابصار یا شرح الاثمار ، در چهار جلد، که شرحی است بر الاثمار فی فقه الائمّة الاطهار یحیی بن شمس الدین که کتابی است در فقه استدلالی زیدیه و دارای نکته های بدیع است . وی در این کتاب ، علاوه بر شرح ، الاثمار را تنفیح و تهذیب کرده است ؛ الکافل بنیل السؤل فی علم الاصول ، کتابی مختصر در اصول فقه زیدیان ؛ المعتمد ، در حدیث ، که مختصری است از صحاح ستّه اهل سنت و جامع الاصول ابن اثیر، و آن را به شیوة ابواب فقه مرتب و تنظیم کرده است ؛ جواهرالاخبار و الا´ثار المستخرجة من لجّة البحرالزخّار ، در اصول دین ، اصول فقه ، فِرَق ، آیات الاحکام ، و تاریخ و فقه زیدی . بهران مآخذ و منابع احادیث مورد استناد در کتاب البحرالزخّار ابن مرتضی (755ـ840) را از بخش احکام به بعد، استخراج و در ذیل متن نقل کرده است . این اثر همراه با جلد دوم به بعد البحرالزخّار چاپ شده است ؛
حاشیه بر کشّاف زمخشری ، به نام تکمیل الکشّاف و تفسیر ابن کثیر از دیگر آثار اوست : المختصر الشّافی در علم عروض و قافیه ؛
قرّة الارواح در معانی و بیان ؛
بهجة الجمال و محجّة الکمال در اخلاق ؛
التّحفة در نحو و علوم زبان عرب (شوکانی ؛
د.ا.د.ترک ؛
عطیّة الله ، همانجاها؛
ابن مرتضی ، ج 2، ص ر؛
زرکلی ، ج 1، ص 269، ج 7، ص 140؛
بغدادی ، هدیة العارفین ، ج 2، ستون 243ـ244؛
همو، ایضاح المکنون ، ج 1، ستون 269). از وی دیوانی مشتمل بر قصائد و موشّحات ، در مدح یحیی بن شمس الدین و خاندان او بر جای مانده است (ایمن فؤاد سیّد، ص 209؛
شوکانی ؛
ابن مرتضی ، همانجاها).

---

منابع :
(1) ابن مرتضی ، کتاب البحر الزخّار ، ج 2، قاهره ( بی تا. ) ؛
(2) اسماعیل بغدادی ، ایضاح المکنون ، ج 1، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 3، بیروت 1410/1990؛
(3) همو، هدیة العارفین ، ج 2، در حاجی خلیفه ، کشف الظنون ، ج 6، بیروت 1410/1990؛
(4) خیرالدین زرکلی ، الاعلام ، بیروت 1980؛
(5) ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی ، قاهره 1974؛
(6) محمدبن علی شوکانی ، البدرالطالع ، بیروت ( بی تا. ) ؛
(7) احمد عطیة الله ، القاموس الاسلامی ، قاهره 1383ـ1396/ 1963ـ1976؛
(8) عمررضا کحاله ، معجم المؤلفین ، دمشق 1957ـ1961، چاپ افست بیروت ( بی تا. ) ؛


TDVI A , s.v. "Behran" (by Harun غnal)

/ مرتضی دهقان /