اِین رواِیت مشتمل بر «فِی الاسلام» را داشت قطعاً آن را در فقِیه، در بحث ارث ِیا در باب المعِیشه و باب مضاربه و امثال‌ذلک مِی‌آورد، درحالِی‌که اِیشان در دو موضع فقِیه اِین رواِیت را ذکر مِی‌کند،[1] ولِی در هر دو مورد «فِی الاسلام» را ندارد. از اِینجا معلوم مِی‌شود که اِیشان ِیک سبق ذهنِی نسبت به «فِی الاسلام» داشته است ِیا اِینکه آن را در جاِیِی دِیده است،[2] ولِی به‌هر صورت اِین «فِی الاسلام» از نقطه‌نظر رواِیِی ثابت نمِی‌شود. بنابراِین ما نمِی‌توانِیم اِین قاعده را به‌عنوان «لا ضررَ و لا ضِرارَ فِی الاسلام» تلقِّی کنِیم، بلکه آنچه در احادِیث ما ِیا در کتب عامّه هست، «لا ضرر و لا ضرار» است ِیا اِینکه اصلاً «لا ضَرر و لا ضِرار» هم نِیست، بلکه «إنّک رجل مُضارّ» است.[3]

رواِیت چهارم از من لا ِیحضره الفقِیه به نقل از عبدالله بن بکِیر

شِیخ صدوق در جلد سوّم من لا ِیحضر رواِیت دوّمِی نقل مِی‌کند که سند آن با سند کلِینِی تفاوت دارد. البتّه ممکن است چِیزهاِیِی گفته شده باشد؛ ولِی به نظر من اشکالِی در سند صدوق نِیست، چون بالأخره سند صدوق با سند کافِی فرق مِی‌کند. به‌هر صورت در سند صدوق که به عبدالله بن بکِیر مِی‌رسد جاِی هِیچ خدشه‌اِی نِیست.

مقاِیسه رواِیت عبدالله بن بکِیر در کافِی و فقِیه

اِین دو رواِیت از عبدالله بن بکِیر است، منتها رواِیت ابن‌بکِیر، ِیکِی از طرِیق

[1]. همان، ج 3، ص 76، باب الشّفعة: «و روِیٰ عُقبةُ بن خالد عن أبِی‌عبدالله علِیه السّلام قال: قَضِیٰ رسولُ‌الله صلِّی الله علِیه و آله و سلّم بالشُّفعةَ بِینَ الشُّرکاء فِی الأرَضِینَ و المَساکنِ و قال: ”لا ضرَرَ و لا إضرار.“»

من لا ِیحضره الفقِیه، ج 3، ص 233، باب المضاربة: «و روِیٰ ابن‌بُکَِیر عن زرارة عن أبِی‌جعفر علِیه السّلام قال‌:... و قال [رسولُ‌الله صلِّی الله علِیه و آله و سلّم]: ”لا ضررَ و لا إضرار.“»

[2]. المعجم الأوسط، طبرانِی، ج 5، ص 238:

«... عن جابر بن عبدالله قال: قال رسول الله صلِّی الله علِیه [و آله] و سلّم: ”لا ضرر و لا ضرار فِی الاسلام ِینقلبان.“»

[3]. لازم به ذکر است که در برخِی مصادر فرعِی عامه هم از جمله المعجم الأوسط، طبرانِی، ج 5، ص 238، قِید «فِی الاسلام» نقل شده است. (محقق)