انسانى به آن فطرتى كه در او به وديعت سپرده اند طالب سعادت حقيقى خويش است، و سعادت حقيقى او در اين است كه بر كرسى فرماندهى بر جسم و جان خويش مسلط شود، زمام حيات اجتماعيش را به دست خويش بگيرد، حظى كه مى تواند از سلوك خود در دنيا و آخرت بگيرد، به دست آورد و اين همانطور كه توجه فرموديد همان اسلام و دين توحيد است»[1]

ايشان در قسمت ديگرى درباره علت تحقق غلبه حق بر همه دنيا چنين مى گويند:

«اسلام به آن معنايى كه مورد بحث است هدف نهايى نوع بشر و كمالى است كه بشر با غريزه خود رو به سويش مى رود، چه اينكه بطور تفصيل توجه به اين مسير خود داشته باشد و يا نداشته باشد، تجربه هاى پى در پى كه در ساير انواع موجودات شده نيز اين معنا را به طور قطع ثابت كرده كه هر نوع از انواع موجودات در سير تكاملى خود متوجه به سوى آن هدفى است كه متناسب با خلقت و وجود اوست و نظام خلقت او را به سوى آن هدف سوق مى دهد، انسان هم يك نوع از انواع موجودات است و از اين قانون كلى مستثنى نيست.»[2]

كيفيت تحقق وعده الهى‌

فخر رازى در مورد اين مسأله كه مراد از غلبه حق در اين آيه چيست؟ پنج احتمال داده است:[3]

احتمال اول: منظور غلبه هايى است كه در بعضى نقاط، براى مسلمين حاصل شد مثل اخراج يهوديان از بعضى از بلاد عرب و پيروزى بر مسيحيان در بلاد شام و روم، و پيروزى بر بت پرستان در بسيارى از جزيرة العرب و هند.

احتمال دوم: منظور وعده الهى است كه اسلام بر همه اديان برترى مى يابد و طبق روايات، اين مربوط به زمان خروج عيسى (ع) و طبق روايت «سومى» مربوط به زمان خروج حضرت مهدى (ع) است.

احتمال سوم: منظور پيروزى اسلام بر جزيرة العرب است كه حاصل شد.

احتمال چهارم: منظور، آگاه ساختن پيامبر اسلام بر همه شرايع سابق است.

احتمال پنجم: منظور، پيروزى منطقى اسلام بر ساير اديان است.

بهترين راه براى بدست آوردن منظور واقعى اين آيه، نظر كردن به درون خود آيه است. از اين آيه مى توان سه پيام براى حل مشكل بدست آورد.

پيام اول: اين آيه خبر از واقعه اى است كه هنوز اتفاق نيفتاده و در آينده به وقوع مى پيوندد.

پيام دوم: آيه بشارت پيروزى و غلبه جهانى اسلام بر ساير اديان است.

پيام سوم: آيه بيانگر ناراحتى مشركين از اين امر است‌ (وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ)

با توجه به پيام اول نمى توان احتمال پنجم (پيروزى منطقى) را پذيرفت چون پيروزى منطقى اسلام بر ساير اديان از همان آغاز آشكار بود. بنابراين مراد از پيروزى غلبه و استيلاى خارجى است.

با توجه به پيام دوم آيه جايى براى احتمال اول (غلبه موضعى) و احتمال سوم (پيروزى بر جزيرة العرب) باقى نمى ماند چون اين پيروزيها، جهانى نبود و همچنين بعضى از آنها در زمان رسول اكرم (ص) اتفاق افتاد و در حالى كه آنچه از آيه استنباط مى شود، خبر از واقعه اى در آينده است.

با توجه به پيام سوم آيه، احتمال چهارم معنا ندارد. چون آگاه ساختن پيامبر بر همه شرايع چيزى نيست كه موجب ناخوشايندى مشركين باشد و سياق آيه چنين نظريه اى را رد مى كند. بنابراين، با توجه به اينكه اين آيه شريفه در صدد بيان استيلا و غلبه دين حق بر تمام جهانيان است كه در آينده اتفاق مى افتد به نظر مى رسد از اين احتمالات پنجگانه، احتمال دوم قابل پذيرش باشد و در بحث روايى كه در پيش داريم و روايات فريقين در مورد اين آيه مطرح مى شود، همين معنا را تاييد مى كند.

بحث روايى‌

آيه محل بحث بيانگر يك امر كلى بود كه زمانى فرا مى رسد كه اسلام بر همه اديان ديگر غلبه پيدا مى كند. اما چون قرآن نسبت‌