دورى از دنيا و علاقه‌مندى به آخرت تشويق فرموده‌اند: پس دنيا گذرگاه يعنى راه عبور به سوى آخرت است، كه به دو طريق امكان پذير است:

1- اختيارى، چنان كه بندگان شايسته خدا به طرف آخرت حركت مى‌كنند.

2- اضطرارى، چنان كه عامه مردم ناچار مى‌ميرند و به سراى آخرت مى‌شتابند، و مراد امام (ع) در اين سخن رفتن اضطرارى است.

يادآورى دنيا و آخرت، با اين دو صفت: (گذرگاه و قرارگاه)، شبيه مقدمه‌اى براى اين جمله از سخن امام (ع) است: فخذوا من ممرّكم لمقرّكم.

(49152- 49145)

و لا تهتكوا .... اسراركم،

يعنى با تظاهر به معصيت پرده درى نكنيد زيرا خدايى كه از رازهاى درونى شما آگاهى دارد به كارهاى علنى شما آگاه‌تر است.

(49163- 49153)

و اخرجوا ... أبدانكم،

امام (ع) در اين جمله مردم را به ترك دنيا پيش از مرگ، امر كرده و از آن بطور كنايه به «خارج كردن دلها از دنيا» تعبير فرموده است.

خرج فلان عن كذا، و اخرج نفسه من كذا، وقتى گفته مى‌شود كه از آن، دورى كند و بيزارى جويد.

(49165- 49164)

ففيها اختبرتم،

اين گفتار امام اشاره به اين است كه آزمايش در اين دنيا از عنايات و توجهات خدا است چون باعث بيدارى انسان براى آخرت مى‌شود، و معناى آزمايش را پيش از اين دانستى.

(49168- 49166)

و لغيرها خلقتم،

يعنى انسانها از نظر ذات و فطرت، براى رسيدن به سعادت اخروى آفريده شده‌اند، ولى اگر اعمال نيك نداشتند و به گناه آلوده شدند گرفتار شقاوت خواهند گرديد: (زمينه اصلى و فطرت اوليه در انسان سعادت است شقاوت امرى عرضى مى‌باشد).

(49181- 49169)

انّ المرء .... قدّم،

مردم مى‌گويند: «از مال دنيا چه چيز گذاشته، و فرشتگان مى‌گويند: از كارهاى نيك چه عملى جلو فرستاده است؟.

امام (ع) در اين سخن، مردم و فرشتگان و آنچه را كه مورد سؤال اين‌