(43315- 43311)

ليميّز المتواضعين منهم من المتكبرين،

اين عبارت به عنوان ترشيح براى استعاره آزمايش كه در عبارت قبل به عنوان مجاز ذكر شده بود آورده شده است يعنى فرشتگان را با امر به سجده كردن در برابر آدم آزمايش كرد تا متواضعان از متكبران شناخته شوند.

احتمال ديگر در معناى اين عبارت آن است كه امر به سجده به اين منظور بوده است كه معصيت كاران با كيفر شدن و اهل اطاعت با ثواب گرفتن از يكديگر جدا شوند و منظور اين نيست كه شناخته شود كه مطيع و متواضع كيست و نافرمانان و متكبران چه كسانند، تا مجاز و استعاره لازم آيد.

(43367- 43316)

و هو العالم ... الغيوب،

اين جمله كه در ميان فقال سبحانه ... و انّى خالق معترضه است و حكايت از علم خداوند نسبت به آنچه در دلها پوشيده و در پرده غيب نهان است، مى‌كند، خود قرينه بر اين است كه آزمايش در اين جا به معناى حقيقى نيست بلكه مجاز است چنان كه بيان گرديد و عبارت فقعوا له ساجدين امر به سجده كردن است كه با آن ملائكه مورد آزمايش قرار گرفتند.

برخى از شارحان مى‌گويند خداوند با آن كه بر تمام پنهانيها آگاه است فرشتگان را آزمايش كرده اما نه براى آن كه خود آگاه شود بلكه به آن علت كه ديگران بدانند فرمانبر كيست و نافرمان چه كسى مى‌باشد. چنان كه وقتى مى‌فرمايد:

«ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ‌ [1]» و جاى ديگر: «لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى‌ عَقِبَيْهِ‌ [2]» مراد آن است تا اين كه تو و غير تو اين امور را بدانيد ولى اين وجه به نظر بعيد مى‌آيد، و ما چون داستان ملائكه و فرشتگان را در خطبه اول بطور كافى شرح داديم نيازى به تكرار آن نداريم تنها چند واژه بود كه نياز به توضيح داشت.

[2] سوره بقره (2) قسمتى از آيه (142) يعنى: مگر بر اين كه بيازماييم و جدا كنيم گروهى را كه از پيغمبر خدا پيروى مى‌كنند از آن كه به مخالفت او بر مى‌خيزند.