بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ [1]» و نيز اشاره به همين معنا دارد آيه شريفه: «إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ‌ [2]» يعنى خداوند آنچه را به قومى داده دگرگون نمى‌كند مگر آن گاه كه در نتيجه به جا آوردن گناه استعداد دگرگونى پيدا كنند.

(38276- 38246)

فرموده است: و لو أنّ النّاس ... تا كلّ فاسد.

اين سخنان گوياى اين است كه با نيّت راست و قلب مشتاق به خدا پناه بردن، و از هر چه جز اوست گسستن، انسان را آماده مى‌كند كه خداوند خواستهاى او را بر آورد، خواه اين كه مطلوب او برگشت نعمت از دست رفته و يا درخواست نعمتهايى تازه باشد و يا خواهان اين باشد كه سختى و بدبختى از او دور شود، و يا بخواهد اينها بر دشمنش فرود آيد، مراد از ردّ شارد برگشت نعمت از دست رفته، و منظور از اصلاح فاسد، به صلاح آوردن ساير احوال است.

(38284- 38277)

فرموده است: و إنّي لأخشى عليكم أن تكونوا في فترة.

واژه فترت (دوران) كنايه از وضع جاهليّت است و مجازا نام ظرف به مظروف داده شده است يعنى بيم دارم در تعصّبات نادرستى كه داريد و برخاسته از هوا و هوسهاى گوناگون است احوال دوران جاهليّت را داشته باشيد.

(38297- 38285)

فرموده است: و قد كانت امور ... تا محمودين.

طايفه اماميّه گفته‌اند: منظور از امورى كه مردم بدان رغبت كردند مقدّم داشتن خلفاى پيشين بر آن حضرت است، ديگران گفته‌اند: مراد تمايلات و اقدامات آنان در قبال آن حضرت است كه به هنگام تشكيل شورا عثمان را بر او مقدّم داشته و به خلافت برگزيدند، و گفتارها و كارهايى كه در اين شورا جريان يافت.

(38309- 38298)

فرموده است: و لئن ردّ عليكم امركم.

[2] سوره رعد (13) آيه (11) يعنى: خداوند سرنوشت هيچ قومى را تغيير نمى‌دهد تا گاهى كه آنها خود را تغيير دهند.