از انجام يافتن بيعت با امام عادل، بر او خروج كرده سر به نافرمانى بردارد و ادّعا كند كه پيشوايى حقّ اوست در حالى كه براى ديگران به اجماع ثابت است كه حقّ او نيست، دوّم مردى كه در برابر امام سركشى و طغيان كند و هيچ يك از احكام و فرمانهاى او را نپذيرد، روشن است كه مراد از دسته اوّل اصحاب جمل است و دوّمين اشاره به معاويه و ياران اوست.

امام (ع) در دنباله اين سخنان به تقوا و پرهيزگارى سفارش مى‌كند، زيرا پرهيزگارى و دورى جستن از معصيت خداوند بهترين توشه‌اى است كه انسان آن را در كوششها و جنبشهاى زندگيش دنبال مى‌كند، از اين رو تقوا نيكوترين چيزى است كه بايد بندگان خدا به يكديگر سفارش كنند.

(36566- 36557)

فرموده است: و قد فتح باب الحرب ... تا غيرا.

اين گفتار مشتمل بر اعلام حكم متجاوزان و سركشان از اهل قبله است كه بطور اجمال بيان، و تفصيل آن را به اوامرى كه در باره جنگ با آنان صادر مى‌كند احاله فرموده است، زيرا مردم پيش از رويداد جنگ جمل تكليف خود را در باره جنگ با اهل قبله نمى‌دانستند و آگاه نبودند كه سنّت و حكم شرعى در اين باره چيست تا اين كه مسائل آن را از آن حضرت فرا گرفتند، از شافعى‌ [1] نقل شده كه گفته است: اگر على (ع) نمى‌بود احكامى كه در باره متجاوزان از اهل اسلام است به هيچ وجه شناخته نمى‌شد.

(36604- 36567)

فرموده است: و لا يحمل هذا العلم إلّا أهل البصر.

يعنى پرچم مقابله با ستمكاران و متجاوزان اهل قبله را جز صاحبان بينش و خردهاى برتر كسى نمى‌تواند به دوش كشد، و آنانى كه در برابر رويدادهاى‌