امثال آن تفسير كرده‌اند [1] معنى عقب‌گرد كردن و پا پس نهادن شيطان چيست؟

در پاسخ مى‌گوييم: وسوسه شيطان عبارت از القاى صورتى، در نفس انسان مى‌باشد كه آن را بناحق مى‌آرايد، چنان كه خداوند تعالى از وى چنين نقل مى‌كند: وَ قالَ الشَّيْطانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ [2].

نكوص و عقب‌نشينى شيطان دورى جستن قوّه واهمه از جنگ، به هنگام دشوار شدن كار و پديد آمدن مشكلات خواهد بود [3] معنى جمله‌اى كه خداوند در جنگ بدر از شيطان نقل مى‌كند، كه گفته است: «من از شما كافران بيزارم، چون چيزى را مى‌بينم كه شما نمى‌بيند.» نيز همين است.

توضيح مطلب اين است كه قوّه واهمه يا همان شيطان هر چند، جنگ را در چشم كفّار قريش آراسته و زينت داده بود فرمان فرار و پرهيز از امور ترسناك را صادر كرد. بنا بر اين گفته شيطان كه من از خدا مى‌ترسم و خداوند در كيفر دادن سخت‌گير است مطابق حكم عقل بود چون در ترك معصيّت جنگ، فرمانبردارى خدا را مى‌ديد.

مقصود امام (ع) از بيان تمام اين خصوصيات، روشن كردن اصحاب خود در باره مردم شام و آگاه ساختن آنان به اين حقيقت بود، كه شيطان، معاويه و يارانش را به جنگ وادار كرده و هدفش آن است كه آنها را در هلاكت انداخته و خود از مهلكه فرار كند.

13- امام (ع) در سرانجام سخن، اصحابش را به تأكيد و تكرار، امر به‌

[2] سوره ابراهيم (14) آيه (22): بر شما هيچ حجت و دليل قاطعى نياوردم جز اين كه شما را به وعده‌هاى دروغى فريفتم.

[3] در شرح خطبه اوّل نهج البلاغه شارح از قول حكماء نقل كرده است كه منظور از شيطان قوه واهمه است كه بر عليه عقل اقدام مى‌كند.