اما مدايح و مراثى و قصيده‌هاى حكمى كه به پارسى سروده چنان شورى در خاطر خواننده بوجود ميآورد كه در برابر القائات آن قصايد، ديگر عقيده‌اى جز آنچه از مضامين گفته‌هاى شيخ برميآيد برايش بجا نميماند. قطعه‌هاى شيرين و رباعيات دلنشين و ترجيعات و مفردات و مثلثات نغز سعدى غالبا حقايق اخلاقى و واقعيات زندگى را بصورتهاى گوناگون بيان ميكند. گاهى هم از اينگونه اشعار كوتاه، يك دنيا مطالب عرفانى بدست ميآيد. غزلهاى سعدى را به چهار دسته تقسيم كرده‌اند. 1- غزليات قديم كه برحسب كليات منطبع در بمبئى بر 37 غزل بالغ است. 2- طيبات كه در حدود 299 غزل است. 3- بدايع، شامل 192 چكامه 4- خواتيم، مشتمل بر 36 غزل. (شماره غزلهاى هرقسم از روى مطبوعات كلكته است كه هانرى ماسه اساس كار خود قرار داده و تعداد غزليات قديم در طبع‌هاى مختلف كلكته گوناگون است. شيخ اجل بنابر خواست يكى از ملوك كه نام او معلوم نيست مجبور شده كه دون مقام خود سه مجلس به نثر و قطعه‌هايى منظوم در هزل و مطايبه و اضحوكه بپيوندد.

گويا شيخ ميخواسته با گفتن هزليات در روش سوزنى سمرقندى طبع‌آزمايى كرده باشد. چنانكه در كتاب بوستان هم به تقليد از فردوسى طوسى، قسمتى اشعار رزمى سروده است.

شيخ در مجالس هزلى خود، هم بى‌هدف نيست. از جانبى شيوه محدثان را كه سلسله طولانى سند براى برخى از اخبار خالى از حكم و تكليف ياد ميكنند انتقاد كرده است و از طرف ديگر با انحراف جنسى و ناشايسته‌كاريهاى رندان و قلندران به مبارزه برخاسته است.

نظرات اخلاقى و عرفانى سعدى را از قصائد حكمى او ميتوان بدست آورد و قطعات و مثنوى‌هاى صاحب‌نامه يا پندنامه و منظومه بوستان يا سعدى‌نامه، هريك خرمنى از حكمت و فضيلت است كه بايد از آن راه زندگى آموخت و از مثنوى كريماى وى كه در بحر متقارب و هموزن با بوستان است. و در دو قرن پس از او بدست آمده ميبايست ذوق عرفانى خويش را سيراب كرد تا بتوان سرمستانه، دل را در پى معشوق كه در غزلهاى گوناگون وى وصف شده است روانه ساخت.

برخى از مطبوعات هند، ملمعات و قطعه‌هاى هندى به سعدى نسبت داده‌اند ليكن اين انتساب درست نيست و گويا شاعر ديگرى بنام سعدى در هندوستان ميزيسته و آن اشعار از او بوده است.

هريك از آثار منثور شيخ نيز جلوه‌اى جداگانه دارد. مجلسهاى پنج‌گانه او مذكرانه و عارفانه است و تركيب و اقتفائى است از روش ابو المعالى نصر اللّه و خواجه عبد اللّه انصارى.

رساله‌اى كه در باب عقل و عشق به رشته تحرير درآورده زبده انديشه‌هاى دلباختگان را از يكسو و خلاصه افكار حكيمان را از سوى ديگر بيان كرده است. رساله نصايح الملوك و همچنين رساله نصيحت به انكيانو، نثرى ساده و لطيف است و تا حدى نصيحة الملوك حجة الاسلام امام محمد غزالى را بياد ميآورد.

نخستين رساله شيخ، سفينه‌اى است كه ديباچه كليات او تلقى ميشود و بر مبناى آياتى كه در