حال، اقامت شاعر بلند قدر ما در شيراز به دوران ابو بكر بن سعد همراه با آرامش خاطر و آسايش ظاهر بود و از سخنان مذكرانه و شاعرانه او همه ارباب فضل متمتع ميشدند و اين وضع تا زمان سلجوقشاه 661 تا 662 همچنان دوام داشت. پس از آنكه آخرين اتابك فارس، آبش خاتون با منكو تيمور پسر هولاگو ايلخان مغول، مزاوجت كرد و فارس ضميمه قلمرو ايلخانى شد، باز سعدى در شيراز محترم بود و براى انكيانو حاكم شيراز رساله نصايح الملوك را نوشت. همچنين در مقدمه كليات سعدى، رساله‌اى است كه از مسافرت شيخ به تبريز و احتراماتى كه آباقا خان درباره‌اش مبذول داشته حكايت ميكند و چنانكه گفتيم خواجه شمس الدين صاحب ديوان و خواجه علاء الدين عطاملك جوينى نسبت به شيخ، التفاتى تمام داشته‌اند. در دوره سلطنت ارغون خان و سلطان احمد تكودار، از حال سعدى خبرى درست در دست نيست و گويا چنانكه گفتيم در اين زمان، شيخ مراحل اجتماعى و انسان دوستى را طى كرده و به مقام تقاعد متعبدانه رسيده و گوشه‌نشين شده باشد. درباره مذهب شيخ ميتوان گفت مشربى صوفيانه و آزاده داشته و به بنى فاطمه ارادت ميورزيده. در عين حال از قتل آخرين خليفه عباسى متأثر بوده است و چون ايلخانان مغول، منش ايرانى پيش ميگيرند با ايشان از در صفا پيش ميآيد و در ارشاد به رويشان ميگشايد. اگر وفات شيخ در سال 691 باشد درگذشت وى مقارن با زمانى است كه كيخاتو، ايلخانى فارس را در برابر هزار تومان به شيخ جمال الدين مقاطعه داده و او را ملك الاسلام ناميده است.

در هرحال دفتر زندگى استاد غزل و حكيم اخلاق و نقشبند سخن پارسى پيش از آنكه قرن هفتم بسر رود بسر مى‌آيد، اما آثار و سخنان او تا هنگاميكه سخن پارسى بجاى ماند، همچنان استوار و پاى‌برجا است و افكار بلند وى با خلود جهان آفرينش، همعنان خواهد بود و از خاطر زمان هرگز سترده نخواهد شد و هيچگاه نخواهد مرد زيرا مرده آن است كه نامش به نكويى نبرند. آرامگاهش در فاصله نيم فرسنگ از شيراز در شمال شهر، زيارتگاه همه ارباب ذوق است. بقعه مزار شيخ در گذشته جزء شهر بوده و حدود آن محله گازران ناميده ميشده است. مزار شريفش يكبار به فرمان وكيل الرعايا (كريمخان زند) و بار ديگر به امر اعليحضرت فقيد رضا شاه زير نظر و ارشادات ذوقى جناب آقاى على اصغر حكمت وزير فرهنگ وقت تعمير شده است.

قسمت سوم- آثار سعدى:

افصح المتكلمين، هم بر قلمرو نظم پارسى سمت خسروى دارد و هم نثر فارسى پرورده و برآورده اوست. شيخ در انواع شعر از غزل و قصيده و قطعه و رباعى، استاد بوده و در باب غزل بايد گفت كه: همه گويند ولى گفته سعدى دگر است. شيخ به عربى و فارسى قصايد شيوا دارد و ملمعات او نيز از لطف و صفا و تركيب زيبا خالى نيست. قصايد عربى شيخ شايد متوسط باشد