و اجتماعى كه مقصود است مى‌باشد.

75/ 3 اگر گويى: چگونه حضرت شيخ در رساله هاديه گفته: هرگاه حق متعال به واسطه سابقه عنايتش هر كس از بندگانش را كه خواست بر حقايق اشيا- آن‌گونه كه در علم او تعين دارند- آگاهى بخشد، آن بنده را به واسطه معراج روحانى به سوى خويش مى‌كشد و بنده جدا شدن نفسش را از بدنش و ترقى و صعودش را در مراتب عقول و نفوس مشاهده مى‌كند، و به هر عقل و نفسى در هر طبقه‌اى پس از طبقه ديگر اتحاد پيدا مى‌كند؛ اتحادى كه وى را جدايى از تمام احكام جزئى و امكانيش در هر مقامى مى‌بخشد، تا آن جا كه با نفس كلى، و سپس با عقل اول- البته اگر معراجش كامل باشد- اتحاد پيدا مى‌كند، در اين حال با تمام لوازم ماهيتش؛ از جهت امكانات نسبى آنها- غير از يك حكم كه آن معقوليت ممكن بودن او در ذات خودش در عقل اول است- ظاهر مى‌شود، بنابر اين مناسبت؛ بين او و پروردگارش ثابت شده و قرب حقيقى كه عبارت از اوّلين درجات وصول است حاصل شده؛ و دريافت از خداوند بدون واسطه- هم چنان كه شأن عقل اول است- درباره‌اش صادق است.

76/ 3 گويم: حضرت شيخ قدس سره در اينجا حاشيه‌اى دارد كه گوياى اين حقيقت است و آن اين كه: مقصود از اتحاد اين نيست كه دو ذات يك ذات مى‌گردند؛ زيرا اين محال است، بلكه جدا شدن تعدداتى كه عارض هر كلى شده به واسطه ظاهر شدن امرى قوى‌تر از آن صورت مى‌گيرد تا به همان واحدى كه بود باز گردد، و دليل بر آن اين كه بعد آن (حاشيه) بين انسان اتصال يافته به مرتبه عقل اول و بين عقل اول فرق گذارده است، يعنى انسان را آن مقام است كه بين دريافت تمام از خداوند متعال به واسطه عقول و نفوس- به موجب حكم امكانش كه باقى است- و بين دريافت از خداوند بدون واسطه- به حكم وجوبش- جمع كند، در اين حال به مقام انسانيت حقيقى كه بالاتر از خلافت كبر است ورود يافته است.

77/ 3 اگر گويى: محقق طوسى قدس سره به فقره ترقى و معراج روحى اعتراض كرده كه: تغيير از حالى به حالى درباره موجوداتى صادق است كه در تحت پوشش زمان‌اند و زمان خود منشأ تمام تغييرات و دگرگونى‌ها است، و زمان احاطه به نفس پيدا نمى‌كند، اگر براى نفس نشآت و عوالم ديگرى بين اين افلاك براى استكماش باشد؛ اين خود تناسخ است كه‌