براى نقصان و تأخر، و در اين فصل علت ظهور حقيقت معقول كه از آن تعبير به زمان شده آمده، و علت ظهور موجودات زمانى همين ترتيبى است كه گفته آمد.

63/ 3 و از آن جمله اين كه تضاعف و دو چندانى وجوه امكان و كثرت مبتنى بر كثرت وسايط بين آنها و بين حق تعالى است؛ و عدم تضاعف آنها مبتنى بر كم بودن آنها است، زيرا كم بودن آنها مقتضى عدم تغيير فيض ذاتى از تقديس اصلى خود و يا كم بودن آن (فيض) است و كثرت آنها مقتضى رنگ پذيرى به خواص امكانات وسايط است. و از اينجا دانسته مى‌شود كه هر كس داراى برزخيت اعتدالى؛ كه جامع بين هر دو طرف است باشد؛ يعنى مشتمل بر كليات احكام دو طرف- اشتمالى معتدل و فعلى از جهتى و انفعالى از جهت ديگر- باشد؛ مغايرتى با دو طرف- جز به واسطه معقول بودن جمع آن دو- ندارد؛ و آن حقيقت كمالى انسانى است كه مانند آينه‌اى براى هر دو طرف است.

64/ 3 و از آن جمله اين كه غلبه حكم وحدت و وجوب و اطلاق؛ و حكم كثرت و امكان و تقييد مبتنى بر سبب موافقت عقل نظرى در برخى- براى نتايج كشف و علت توفيق الهى و يا مخالفت- مى‌باشد[1].

65/ 3 و علت آن اين كه نفوس جزئى چون تعين‌شان پس از تعين مزاج و به حسب مزاج است- البته بر اعتقاد اهل ذوق و حكمت- گونه‌اى مى‌گردد كه گويى در مزاج معنايى است كه توصيفش به آينگى كاملا بجا است و مثل اين است كه نفس در آن نقش شده، و از اين نقش شدن تعبير به تعلق تدبيرى گرديده، و چون موجب و علت تعين مزاج آثار قواى علوى و اتصالات ستارگان و حركات فلكى و توجه نفوس و عقول بلند آنان است و مزاجها هم به حسب استعدادات اصلى‌شان در قبول متفاوت‌اند؛ لذا مزاج مانند آينه‌اى است نسبت به اين آثار، سپس به سبب آن‌چه كه قبول كرده آماده‌گى مى‌يابد كه آينه‌اى براى قبول نفس جزئى- كه به حسب آن مزاج تعين مى‌يابد- باشد، پس به مقدار نزديكى و دورى مزاج از درجه اعتدال؛

[1] - يعنى توفيق الهى مقسوم كه معنايى است قائم به نفس هنگام برخاستن مانع از مخالفت نسبت به حد مشروع، و يا جمع و وفق بين كشف و نظر، و تطبيق مطالب و احكام كشفى بر قواعد نظرى و استدلالى- هم چنان كه شيوه و روش شارح محقق است-.