حاضر؛ و بر آخرين مقامش آگاهى ندارد- چون هنوز هم شوق مى‌ورزد- برعكس آنكه از روى علم محقق شهودى مى‌داند كه خود آينه تمام‌نما و بر صورت مرتبه است و تمام احكام مرتبه را فراگير است، و يا اينكه آگاهى بر عين ثابت خودش يافته و تمام لوازم وجودى خودش را تا پايان كارش مشاهده كرده است، يعنى آنچه كه بر او از حيث نسبت كلى استقرار مى‌يابد، چون هيچ استقرارى جز به اين حيثيّت وجود ندارد، براى اينكه جزئيات را نهايت و پايانى نيست، در اين حال براى او شوقى به مطلبى مخصوص اصلا باقى نمى‌ماند؛ جز آنكه مشاهده مى‌كند از احوالى كه در آينده بدانها تلبّس و آميزش پيدا مى‌كند شوق و حرص است به مطلبى كه آن (حرص و شوق به مطلب) از روى علم و شهود به آن و به نتيجه آن مى‌باشد، و يا اين‌كه آن را به واسطه آگاهى دادنهاى الهى- با واسطه و يا بى‌واسطه- از روى تحقيق مى‌داند و شوق مى‌ورزد، پس او برعكس ديگر شوق ورزان گويى از اين مرحله دور است، و ما گفتيم كه او را شوقى به مطلبى مخصوص باقى نمى‌ماند و مقيد به مخصوصش كرديم، اين براى آن است كه او و كاملان را سزد كه به واسطه فقر ذاتى شوق مجملى كه تعلق به مطلبى مخصوص ندارد بورزند، چنانكه فرمود (ص:) آيا بنده شكر گذارى نباشم؟

316/ 5 سپس (گوييم:) بدان كه معرفت عارف به اين رازى كه خود پايان كارش و مقدار نصيبش از وجود و مرتبه‌اش نزد حق است ممكن است بدون واسطه- و بلكه شهودى- و يا به آگاهى دادن الهى- با واسطه و يا بى‌واسطه- باشد، و اين يا موهوب و عطايى است- مانند خبر آوردن فرشته و يا كسى كه بر او اعتماد است- و يا از راه كسب به واسطه سلوك و رياضت است.

317/ 5 اگر گويى: آن چيزى كه بدون واسطه است آيا كسب در آن راهى دارد و يا نفى واسطه كردن منافى كسب است؟

318/ 5 گوييم: گاهى كسب در آن راه دارد و منافى نفى واسطه نيست، و اين نسبت به برخى از مردم از طالبان سالك به باب (حضرت حق) است كه راه كسبشان در رسيدن به باب- كه آماده‌ساز فيض حق است- بدون واسطه است- نه در وارد شدن و فتح و شهود بر عين ثابتش- چون تمام اينها پس از اين در معرفت عارف نابود است.