17/ 3 و اما در دوم: زيرا عدم اقتضاى ذاتى مستلزم استغناى ذاتى نيست، شايد هر يك از آن دو به واسطه سبب خارجى باشد و يا اقتضا به واسطه شرطى خارجى بوده باشد، وگرنه در هر عارضى وارد مى‌شود، و ما اين تفصيل را بنابر اقتضا تفريع داده و جدا كرديم و در شرط هيئت و شكل اجتماعى (تخت مثلا) مقيد به ذهن كرديم؛ تا از امورى از قبيل پديد آمدن شكل تخت موقوف بر آلات و افزار بوده- كه اگر آلات دوام نداشته باشد تخت دوام ندارد- دورى گزيده باشيم، زيرا در اين مورد تأثير به واسطه اقتضا نيست؛ بلكه به واسطه صنع و آفريدن است و آن علت معدّه براى مصنوع است؛ و به اصطلاح ايشان يعنى علت براى آن (مصنوع) نيست و دوام معلول مشروط بر دوام علت معده آن نمى‌باشد؛ جه رسد به دوام شرط علّت معدّه.

18/ 3 و ممكن است گفته شود: هيئت و شكل اجتماعى (مثلا تخت) از صنع و افزار و آلات آن (و غيره همگى) يك شرط است براى آغاز حدوث و پديد آمدن مصنوع و معلول، و مادام كه اين مجموع موجود گشت- و آن هنگام (تمام شدن مقدمات) آفريدن است- حدوث تحقق مى‌يابد و پس از تمام شدن ديگر صنع و آفريدن باقى نمى‌ماند؛ بنابر اين آغاز حدوث ديگر باقى نمى‌ماند، وانگهى بقاء مصنوع و معلول مشروط به چيزى از آن دو نمى‌باشد.

19/ 3 تأنيس و پيوند دادنش بيان آنان است كه: وجود مشروط، لازم و مساوى آخرين شرطها است، زيرا بدان (شرط) علت تامّه حصول پيدا مى‌كند و (معلول) از آن تخلّف و سرپيچى ندارد- هم چنان كه بر آن پيشى هم ندارد-

20/ 3 تفريع آن: مخلوقى كه موقوف جز بر آن‌چه كه به دوام حق متعال ادامه و پايندگى دارد نمى‌باشد؛ به دوام آن دو (حق متعال و آن‌چه كه بدو پايندگى دارد) دوام پيدا مى‌كند، مانند ارواح عالى كه به نام عقول؛ و لوح محفوظ كه موسوم به نفس كلى است ناميده شده‌اند، و خلاصه آن چيزى است كه بين آن و خالقش- از پديده‌هاى نو و حادث همانند حركات- واسطه‌اى نباشد.

21/ 3 و مناسب اين تفريع آن چيزى است كه حضرت شيخ در فك شيئى بيان داشته است كه: برخى از موجودات از فرشتگان و مردمان به واسطه كمال استعداد قابليتشان مرفيض‌