سريان اثرش مستلزم عملى مى‌باشد، پس نسبت دادن عمل به مانند آن از باب شمول و فراگيرى حكم و استلزام است، نه اين‌كه براى عمل موجب ديگرى غير اين باشد، و مانند اين، حكم اكمليّت ذاتى- نه كمالى غايى- مطلوب مى‌باشد، و فرق بين آن دو بارها گفته شد كه مقتضى ذات اگر موقوف بر شرط و يا شرطهايى باشد؛ از باب اكمليّت فوق كمال است، و تمام خيرات نسبت به حق تعالى اين‌چنين‌اند، اما نسبت با خلق؛ آنچه موقوف بر توجه طلبى و مقصود از اين توجه است، غايت و هدفى است كه بدان استكمال مى‌يابد، و از اين قاعده تحقيقى مذهب و روش حق و درست دانسته مى‌شود كه افعال الهى نسبت به خودش معلّل (علت‌دار) به اهداف و اغراض نمى‌باشد، بلكه آنچه از ظاهر كتاب (قرآن) و حديث مفهوم مى‌شود و صورتش اهداف مقصود است تمامى حكمت‌ها و مصالح مترتب‌اند و لازم كمالات اسمائى، و نيز همان گونه كه گذشت از وجهى ذاتى‌اند، اين را نيك بفهم.

1084/ 4 سپس در تقسيم علم گوييم: علم ناگزير از متعلق است، متعلق آن يا چيزى است كه ما را در آن اثر وجودى نيست، و اين چيزى است كه غايتش عمل نيست ولى مستلزم عملى است؛ مانند علم ما به وجود و وحدت آن و امكان عالم و كلى و جزئى نبودن و غير اينها از معقولات ثانوى، و اما آنچه كه ما را در آن اثر وجودى است؛ اين همان است كه غايتش عمل است، و يا اين است كه علم مراد براى خود علم نباشد، مانند احكام الهى و تكاليف شرعى از امر و نهى و علم اخلاق با اختلاف صور و اشكالش، براى اين‌كه آن از آنچه انجامش سزاوار است و دورى از آنچه كه سزاوار است تركيب يافته، و اين مقصود است، چون آن (علم) وسيله‌اى است براى رسيدن به آنچه كه از آن برتر است، و اوّلى (ما را در آن اثر وجودى نيست) مراد به ذات خود و متعلقش كه حق سبحان و حقايق اسماء و صفات عزيز و ارجمند او است مى‌باشد.

1085/ 4 سپس در دنباله تقسيم علم- به‌طورى كه از آن بهر تقدير علمى خارج نباشد- گوييم: متعلق علم يا امرى است كه حصولش در ماده جسمانى واجب است و يا آنكه در آن ممتنع است؛ و يا اينكه در آن دو امر جايز مى‌باشد، اولى يا حصولش در هر ماده معين و يا غير معيّن واجب است، در اين صورت اختصاص به مطلق ماده؛ علمى است كه تعلق به مقادير و اندازه‌ها دارد؛ و اين علم را علماى ظاهرى و رسمى به نام رياضى ناميده‌اند و شرط در آن‌