است- اثرى در تعيّن روح كرسى و حركت و صورت آن در تمام آن‌چه كه دربردارد، دارد.

قاعده دومين‌

649/ 4 قوه تأثير به حسب كمال اثربخش است؛ يعنى از جهت وجود و يا ذات و يا سبب وجوب و يا نوريّت و يا صفتى ازلى- بنابر اصطلاحات- بنابراين تأثيرات الهى و مقدورات او از هر جهتى بى‌پايان است و به واسطه احاطه بر چيزى از آنها تسلّط و غلبه پيدا نمى‌توان كرد، اما تأثيرات عقولى كه عبارت از انوار قاهره‌اند متناهى‌اند، يعنى آن سوى آن‌ها چيزى است كه از آن‌ها كامل‌تر و تمام‌تر است، و از جمله تأثيرات آن‌كه مانند نفوس‌شان در خور وسع‌شان نيست و نامتناهى است، به معنى انقطاع آثار آنان (عقول) به كلى، براى اين‌كه آن‌ها را اين صلاحيت هست كه از آن آثارى نامتناهى حاصل مى‌شود، يعنى به واسطه اقامه برهان بر دوام عقول و نفوس و افلاك چهارگانه، به آن‌چه كه آن را از حركات گردشى و مدد و يارى زمانى لازم مى‌آيد، چنان‌كه در اصول گفته شد: اثر وقتى كه بر غير مؤثر موقوف نباشد؛ به دوام آن ادامه پيدا مى‌كند، و چون موقوف بر شرطى باشد؛ به حسب دوام شرط ادامه پيدا مى‌كند.

650/ 4 بنابراين عقل اول موقوف بر غير حق نيست، چون در مقام عدم بودن تمام ماسواى حق- از وقت و غير وقت- غيرى وجود ندارد، و هيچ برترى براى وجود ممكن در عدم محض نيست، چون فاعل بدون قابل مقدمه واحدى (منطقى) است كه نتيجه ندارد، پس ممكن نيست كه درباره صاحب اختيار گفته شود كه فعل را در هر وقتى كه بخواهد اختيار مى‌كند، و اگر به چيزى برترى دهد؛ سخن را نقل در آن مى‌كنيم و تسلسل پيدا مى‌كند، اما تسلسل دائم محال است ولى تسلسل حادث پى‌درپى امكان‌پذير است، و همين‌طور هر عقلى؛ به واسطه عدم موقوف بودن وجود عقول جز بر وجود عقل، و همين‌طور نفس كل، به واسطه دوام عرش و كرسى، چون حادث ناگزير از اين است كه وجودش موقوف بر حدوث چيزى از شروط وجودش باشد؛ وگرنه ازلى خواهد بود، پس ناگزير از داشتن هيئت و شكلى است كه دوام و پايدارى آن قابل تصور نمى‌باشد، و هر هيئت و شكلى كه دوام و پايدارى آن قابل تصور