جارى است، خواه مرتبه حسّى اختصاص به عالم علوى داشته باشد و يا به عالم عناصرى كه مراتب اجتماعات آن نزد علماى طبيعت سه- يعنى معدن و نبات و حيوان- و نزد ما پنج است؛ و آنها (يعنى اجتماعات عالم عناصر) آخرين مراتب اجتماعات كلى هستند كه خداوند آنها را آشكار كرده كه نظايرى براى اسماء ذاتى اوّلى‌ها كه مفاتيح غيب‌اند باشند و مفاتيح غيب سبب هر تعيّن علمى و يا وجودى هستند، و آنها (يعنى مراتب اجتماعات عالم عناصر) سه هستند و پس از آن مرتبه انسان‌هاى حيوانى است؛ يعنى كسانى كه از حقيقت انسانى بهره‌اى جز صورت ظاهرى ندارند؛ سپس مرتبه كاملان است كه عموما به احكام حقيقت انسان ظاهراند و جامع بين احكام وجوب و امكان جمعيت تامّ احاطى‌اند، و آنها مظاهر ذاتى هستند كه ذات مصاحب آن اسماء است.

735/ 3 و اين‌[1] بدان جهت است كه از جانب حق تعالى‌[2] هيچ امر و فرمانى به عالم- جز از جهت حضرت جمع و وجود- نمى‌رسد و هيچ امر و فرمانى از جانب او در هيچ موجودى جز به واسطه سرّ احديت جارى نيست، زيرا هيچ چيزى در چيزى كه منافى و مخالف آن است- يعنى از آن جهت كه ضدّ آن است- اثر نمى‌گذارد، پس هيچ چيزى قابليت قبول اثر الهى را جز به يك صفت كه بدان استعدادش براى قبول امر حق تعالى تمامى مى‌يابد و بدان برايش مناسبتى بين او و بين امر و حضرت برقرار مى‌شود ندارد.

736/ 3 و چون عالم به صورت كثرت ظاهر است؛ خداوند سبحان غالب بر هر شئى‌اى از عالم را در هر لحظه‌اى حكم يكى از اشيائى قرار داده كه از آن كثرتش تركيب يافته است، و غير اين از اجزايش اگر مركب است؛ و يا قواى معنويش- اگر بسيط است- تابع اين يك غالبى كه محل نفوذ اقتدار او و مظهر حكم جمع احدى او است مى‌باشد، و در ظاهر انسان غلبه يكى از كيفياتش- مانند گرمى و سردى و صفرا و سودا- و در باطنش يگانگى اراده قلب و متعلق آن در هر لحظه‌اى از هر صاحب اراده‌اى بدان (يك غالب) گواهى مى‌دهد، زيرا قلب در يك لحظه جز يك امر را فرا نمى‌گيرد، و اگر چه در قوه او هست كه هر چيزى را فرا گيرد- ولى نه‌

[1] - يعنى لزوم غلبه يكى از حقايق و عدم حصول تكوين از اعتدال خالص.

[2] - اين همان جواب مأخوذ از نفحات است، گفته شده: اين اشكال سئوال را برطرف نمى‌كند.