است، پس معنى جمعيت انسان- نه غير او- چيست؟

724/ 3 گويم: فرق بين جمعيت حقايق بنابر ظهورات احكام آنها يا به واسطه اعتدال حقيقى الهى است- چنان كه در انسان كامل هست- و يا به واسطه انحراف و كجى از ميزان اعتدال است، هم‌چنان كه براى غير انسان كامل هست. و يا آن‌كه فرق بين جمعيت حقايق بدين‌گونه نيست، بلكه همراه با استهلاك احكام بعضى حقايق- بلكه بيشترشان- مى‌باشد.

725/ 3 اگر گويى: چرا حضرت شيخ در مقام بيان شمول و فراگيرى آنها (مراتب) مثال مقيد را ذكر نكرد و به جاى آن تجلى وجودى را بيان داشت كه در مراتب سه‌گانه جارى و سارى است؟

726/ 3 گويم: خدا دانا است و بس- براى اين كه اين مراتب مراتب تجلى سارى است و تجلى سارى در مراتب سه گانه قابل تصور نيست مگر آن‌كه به تمام مراتب مقيد شود- نه به هر يك از آنها- بنابراين صورتش مثال مقيّد جامع است- مانند جمع مثال مطلق؛ البته اگر فرق بين آن دو به اطلاق و تقييد نباشد به جاى آن مى‌نشيند، حضرت شيخ قدس سره در دو جاى تفسير چنين بيان داشته؛ وگرنه تجليات در ذات خودشان از مقام معانى صادر شده‌اند. هم چنان‌كه در مرتبه نخستين نص بر آن صدور يافته، و اگر اين‌گونه نبود بايد مراتب شش مى‌شد.

727/ 3 اگر گويى: آيا قلم در مرتبه جامع- مانند انسان كامل- احاطه به تمام تعيّنات شمرده شده- چه جمع و چه تك- و نيز احكام آن را به‌گونه تفصيل دارد؟

728/ 3 گويم: احاطه ندارد، چون حضرت شيخ قدس سره در كتاب نفحات گويد:

جمعيت در حال حصولش- پس از آن‌كه نبوده- موجب حدوث چيزى كه برايش وجود نداشته مى‌شود، و اين تعيّن تجلى‌اى را از مطلق غيب ذات به حسب اين جمعيّتى كه داراى درجه مظهريت است بدست مى‌آورد، به طورى كه هيچ تعيّنى در هيچ مرتبه‌اى از مراتب اسماء و صفات بر آن پيشى نگرفته است، پس نه به اين جمعيّت‌[1] بوده و نه آن‌چه كه اين علم آن را

[1] - يعنى اگر در درجه و مرتبه‌اى از مراتب اسماء و صفات بر آن پيشى نگرفته است، بنابراين نه به واسطه اين جمعيت بوده و نه به آن‌چه كه علم و عالم آن را در پى دارد، براى اين كه حيثيت عالم بودن حيثيت احاطه است؛ به ويژه كه علم شهود باشد.