371/ 3 و اما وحدت عددى وحدتى است كه از جهت تعقل و وجود توقف بر مقابله با كثرت دارد، و حضرت شيخ قدس سره در اين‌باره نيز بيانى دارد كه گفته: حكم وحدت نسبت به عدد يعنى شأنش اين كه به واسطه آن (وحدت عدد را) فنا مى‌كند و يا آن‌كه عدد را ظاهر مى‌سازد، نه اين كه از آن (يعنى عدد) سرچشمه مى‌گيرد- اين سخن شيخ قدس سره بود-.

372/ 3 پس فرق بين وحدت حقيقى و بين دو وحدت ديگر (نسبى و عددى) اين است كه: وحدت حقيقى از تمام جهات عين ذات است- در حالى كه آن دو به يكى از دو اعتبار (يعنى اعتبار نسبت آنها به ذات) عين ذاتند. و اين وحدت حقيقى است كه در هر حقيقت و تعينى سارى است، يعنى به واسطه وجوب سريان جمع احدى به هر متعيّنى- بر عكس آن دو- چون نسبت‌هاى مندمج (در وحدت حقيقى بر عكس نسبى) و مقابله به سبب ممانعت ضدى جايز است كه (در وحدت حقيقى بر عكس عددى) اعتبار نشود. براى اين كه در وحدت حقيقى تعدّد- چه از نظر قوه و چه از جهت فعل بر عكس آن دو- ملاحظه نمى‌شود. و اين وحدت حقيقى منافى مبداء بودن كثرت است، در حالى كه آن دو (نسبى و عددى) مصحح و ملاك مبدئيّت كثرت‌اند. اين‌ها چهار وجه وحدت حقيقى هستند.

373/ 3 و فرق بين اين دو وحدت آخرى (نسبى و عددى) اين كه: وحدت نسبى مشتمل بر كثرت معقول بالفعل است و وحدت عددى معقول بودنش بر امور خارجى متوقف است، و وحدت نسبى همراه با كثرت- نه در مقابله با آن- تعقل مى‌شود و وحدت عددى در مقابله با آن (كثرت)- از ممانعت دو ضد- تصور مى‌شود. وحدت عددى تقسيم به وحدت عددى جنسى و نوعى و شخصى؛ و به‌گونه مشابه و برابر و مطابق بودن و غير اينها، از اقسام وحدتهايى كه در علم نظر بيان شده- نه دوتاى اوّلى- مى‌گردد، و اگر چه وحدت ذاتى- از جهت عموم سريانش- در تمام (وحدتها) تحقق دارد.

374/ 3 چون اين‌ها ثابت شد گوييم: حق متعال واحد است و وحدتش حقيقى مى‌باشد، و مراد ما از اين وحدت حقيقى همانطور كه گفتيم چيزى است كه در مقابل كثرت تعقل نمى‌شود، يعنى تحقق و ثبوت آن در ذات خودش؛ و همين‌طور تصورش در علم صحيح موقوف بر تصور ضد آن نمى‌باشد، مانند كثرت و يا علم- در تحقق و ثبوت- چون اگر توقف‌