قدرت و سختگيرى و فرمانروايى خداى عزّ وجلّ و قلّت مبالات او به شأن بندگان و اينكه اگر هلاك كند تمام گذشته‌ها و آينده‌ها را ذرّه‌اى از ملك او كم نمى‌گردد. و اين حالت منشأ خوف است خصوصاً با انضمام مطالعه آنچه بر انبيا و اوليا از مصيبتها و انواع بلاها جارى شده با قدرت ايشان بر دفع آنها. و بالجملة هرچند علم به خداى عزّ وجلّ زياد مى‌شود خوف و هيبت زياده مى‌گردد.]m .a 201[

و امّا امّيدوارى سببش معرفت به لطف و كرم خداست و عموم انعام آن و[1] لطايف صنع آن و معرفت به صدق آن در وعده بهشتى كه به سبب نماز داده. و هرگاه يقين به وعده او و معرفت به لطف او حاصل شود از مجموع اين دو البته رجا حاصل مى‌شود.

و امّا حيا به سبب دانستن تقصير در عبادت مى‌باشد و به دانستن آنكه از اتيان به عظيم‌[2] حقّ خداى عزّ وجلّ عاجز است. و قوّت مى‌يابد حيا به معرفت به عيبهاى نفس وآفات آن وكمى اخلاص وپليدى باطن و ميل نفس به تمتّعهاى دنيوى در تمامى افعال، با علم به عظمت آنچه بزرگىِ خداى عزّ وجلّ مقتضى آن است و علم به آنكه خدا بر باطن و[3] آنچه در دل او خطور كرده- اگرچه دقيق و خفى باشد- مطّلع است. و هرگاه اين معرفتها به يقين حاصل شود البتّه بِالضَّرورة حالت حيا به هم مى‌رسد.

فصل [احضار قلب در نماز]

بدان كه مؤمن ناچار است كه تعظيم خداى عزّ وجلّ كند و از وى ترسد و به او امّيد داشته باشد و از تقصير خود حيا كند. و بعد از حصول ايمان از اين حالتها منفكّ نمى‌باشد اگرچه قوّت آنها به قدر[4] قوّت يقين اوست، پس منفكّ از اينها بودن در نماز سببى ندارد مگر پراكندگى فكر وپريشانى خاطر و غايب بودن دل از مناجات و غفلت‌

[1] -s a + به.

[2] - به عظيم/s a تعظيم.

[3] -a - و.

[4] -s - قوّت آنها به قدر.