است كه از عقل الهى وسيله هدايت اخلاقى كاملى را بگيرند و در اين صورت است كه منبع حقيقى براى الزام اخلاقى در تفكّر ارزنده نهفته و پنهان است كه همان عقلانيّت عقل و آخرين مرجع براى حسّ اخلاقى مى‌باشد.

2- ويژگى‌هاى تكليف اخلاقى‌

هر قانون مادّى، يا اجتماعى، يا منطقى و جز اين‌ها به‌طور قطع درباره تمام افرادى كه آن را قبول دارند به يك نحو و روش حكم مى‌كند، چنان‌كه فردى تنها در شرايط مختلف حكم واحدى مى‌كند، اگر چنين نباشد هرگز آن قانون، قانون نخواهد بود، يعنى قاعده‌اى همگانى و پايدار نمى‌شود.

قانون قطعى و لازم، هرچند داراى طبيعت كاملا فردى باشد، باز هم از اين طبيعت مشترك، يعنى فراگيرى و قطعيّت خالى نيست. تبلور طبيعت همگانى بودن در قانون اخلاقى قرآن كريم، بدون ترديد به روشنى مشاهده مى‌شود، البتّه نه از آن جهت كه مجموع مقرّرات آن تنها و به‌طور كلّى متوجّه تمام انسان‌ها مى‌شود و خداوند آن را مقرّر فرموده است: «يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً»[1]، و نيز مى‌فرمايد: «لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ»[2]، و فرموده است: «لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً»[3].

و آن گاهى بر يك معناى توزيعى و همگانى حمل مى‌شود. بلكه يك قاعده، بايد قاعده‌اى عادلانه و يا فضيلتى فراگير باشد و لازم است كه تمام افراد را به صورت يكسان شامل شود، خواه فردى آن را با شخص خود و يا با ديگران تطبيق دهد: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ»[4]؛ «وَ لَسْتُمْ بِآخِذِيهِ إِلَّا أَنْ تُغْمِضُوا فِيهِ»[5]؛ «وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ* الَّذِينَ إِذَا اكْتالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ* وَ إِذا كالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ»[6] و چه اين تطبيق نسبت به خويشاوندان باشد و يا بر بيگانگان، بر

[1] - اعراف( 7) آيه 158:« بگو اى مردم! من فرستاده خدا به سوى همه شمايم.»

[2] - انعام( 6) آيه 19:« شما و تمام كسانى را كه سخنان من( در طول تاريخ و پهنه زمين و در تمام نقاط) به گوش آنها مى‌رسد، از مخالفت امر خدا به وسيله آن بترسانم.»

[3] - فرقان( 25) آيه 1:«( قرآن را بر بنده‌اش نازل كرد) تا بيم‌دهنده جهانيان باشد.»

[4] - بقره( 2) آيه 44:« آيا مردم را به نيكى دعوت مى‌كنيد، ولى خود را فراموش مى‌نماييد.»

[5] - بقره( 2) آيه 267:« ... درحالى‌كه خود شما حاضر نيستيد آنها را بپذيريد، مگر از روى اغماض و كراهت!»

[6] - مطفّفين( 83) آيات 1- 3:« واى بر كم‌فروشان، آنان‌كه وقتى براى خود پيمانه مى‌كنند، حق خود را به‌طور كامل مى‌گيرند، امّا-- هنگامى كه مى‌خواهند براى ديگران پيمانه يا وزن كنند، كم مى‌گذارند!».