سعادت و شقاوت بر حسب استحقاق او و بدانكه عرب پريدن مرغ را از راست و يا چپ تفال ميكردند از جانب يمين نشانه يمن ميگرفته‌اند و طرف شمال بشامت نسبت ميدادند پس اينجا حقتعالى استعاره كرده است طاير را بآنچه سبب خير و شر باشد و دو عين المعانى گفته كه طاير كتابيست كه روز قيامت پران پران بدست بنده آيد و معنى فى عنقه آنست كه عهده آن در گردن او است‌ وَ نُخْرِجُ لَهُ‌ و بيرون آوريم براى هر آدمى‌ يَوْمَ الْقِيامَةِ روز رستخيز كِتاباً نوشته كه صحيفه عمل او است‌ يَلْقاهُ مَنْشُوراً بيند آن كتاب را باز گشاده اين هر دو صفت كتاب است يا اول صفت است و دويم حال از مفعول در تبيان آورده كه چون آدمى در حيات باشد نامه او گشاده باشد و بر آن اعمال او را ثبت كنند و چون در سكرات افتد آن را در هم پيچند و چون مبعوث شود باز گشاده بدست او دهند و وى را گويند اقْرَأْ كِتابَكَ‌ بخوان نامه اعمال نوشته خود را و در آن روز همه آدميان خواننده باشند و خطاب بهريك رسد كه نامه خود را بخوان‌ كَفى‌ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ‌ بس است نفس تو امروز عَلَيْكَ حَسِيباً بر تو حساب كننده يعنى خود ببين كه چه كرده و مستحق چه نوع پاداشى با مزيده است و حسيبا تميز است و على صله آن زيرا كه بمعنى حاسبست چون صريم بمعنى صارم و تذكير حسيب باعتبار تاويل نفس است بشخص در حديث آمده كه‌

حاسبوا قبل ان تحاسبوا

امروز دفتر اعمال خود را در پيش نه و در نگر كه از نيك و بد چه كرده چون فرصت دارى بر سيئات تائب شو و در حسنات بيفزا و در تدارك خود بكوش كه فردا مجال تلافى نخواهد بود

(اليوم عمل بلا حسنات و غدا حساب بلا عمل)

خالد بن نجيح از ابو عبد اللَّه روايت كرده كه يذكر

العبد جميع اعماله و ما كنت عليه حتى كانه فعله تلك الساعة فلذلك قالوا يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْكِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها

يعنى در آن روز بنده جميع كردار خود را ياد آورد و آنچه بر او نوشته شده باشد نصب العين او بود گوئيا كه آن را در همان ساعت كرده فلهذا گويد كه ايواى بر ما چيست اين نامه عمل كه هيچ خورد و بزرگ نيست مگر كه در آن مكتوب شده و لهذا حق تعالى فرمود كه در آن روز بنده محاسب نفس خود باشد يعنى چون همه اعمال خود را ببيند كه نوشته شده باشد و جزاء كردار خود را ملاحظه كند بر طريق عدل بر وجهى كه از ثواب هيچ ناقص نباشد و از عقاب هيچ زايد بر عمل نبود متيقن شود در آن و اصلا انكار نتواند كرد و بر اهل محشر ظاهر شود كه عقاب او بر وجه عدلست نه بر سبيل ظلم و تعدى پس او بيقين حساب نفس خود داند در كشف الاسرار در آورده كه پدرى پسر خود را گفت امروز هر چه با مردم گويى و هر چه از ايشان شنوى و هر عملى كه كنى نماز شام با من بگوى و حركات و سكنات خويش همه بر من عرض كن آن پسر نماز شام بكلفتى تمام يك روزه كردار و گفتار خود را با پدر گفت پدر روز ديگر همين‌