پس همه در معرض فنااند و حقتعالى موصوف است بصفة بقا وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَقْدِمِينَ‌ و هر آينه ميدانيم پيشى گرفتگان را مِنْكُمْ‌ از شما در اسلام‌ وَ لَقَدْ عَلِمْنَا الْمُسْتَأْخِرِينَ‌ و بتحقيق ميدانيم واپس افتادگان را از آن و يا ميدانيم پيشينيان و پسينيان را از شما كه آدميانيد هر كه مرده است از زمان آدم تا اين وقت و هر كه خواهد مرد تا قيامت يا هر كه متولد شده از گذشتگان و هر كه خواهد زاد از زايندگان يا دانستيم قرون ماضيه را و ميدانيم امت محمد (ص) را يا آن را كه مقدم است در صف جهاد يا در سبقت بطاعت و آن را كه مؤخر است از اينها اين بيان كمال علم او است بعد از احتجاج بر كمال قدرت خود چه آنچه دالست بر قدرت او دليلست بر علم او در اسباب نزول آورده كه زنى جميله در عقب حضرت پيغمبر (ص) نماز ميگذارد در صفوف نساء بعضى از اهل جماعة در صفهاى پيش رفتند تا او را نه‌بينند جمعى باز پس ميامدند تا در وقت ركوع از زير بغل خود تماشاى او كنند حقتعالى فرمود كه مقدم و مؤخر اهل صفوف را ميدانيم و بر من پوشيده نيست و قصد و نيت هر دو را ميدانم و از اينجا است كه رسول (ص) فرموده كه‌

خير صفوف الرجال اولها و شرها آخرها و خير صفوف النساء اخرها و شرها اولها

ربيع انس گفته سبب نزول اين آيه آن بود كه رسول (ص) مردمان را تحريص كرده بر صف اول مردم مبادرت ميكردند و بنو عذره را سراهايى دور بود و چون برسيدندى صف اول را مردم گرفته بودندى گفتند يا رسول اللَّه (ص) سراهاى خود را بفروشيم و در جوار مسجد سراها بخريم تا فضل صف اول از ما فوت نشود حق تعالى اين آية فرستاد و فرمود من عالمم باحوال و نيات شما و احوال آنان كه پيشتر از شما بمسجد آيند اگر چه سراى شما دور است تا بمسجد و بجهة آن گامهاى شما بيشتر است ليكن حقتعالى بهر گامى شما را حسنه مينويسد ايشان خوش دل شدند وَ إِنَّ رَبَّكَ‌ و بدرستى كه پروردگار تو هُوَ يَحْشُرُهُمْ‌ او جمع كند متقدمين و متاخرين را و جزاى هر يك بدو رساند إِنَّهُ حَكِيمٌ‌ بدرستى كه او باهر الحكمه است و متقن در افعال يعنى كه درست كرار و راست كار است‌ عَلِيمٌ‌ داناى نهان و آشكارا و چون حقتعالى ذكر احيا و اماته و نشاه آخرت گردد و عقب آن بيان نشانه اولى نموده ميفرمايد كه‌ وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ‌ و بدرستى كه ما آفريديم انسان را يعنى آدم را مِنْ صَلْصالٍ‌ از گل خشك كه چون دست بر او زنند آواز كند و آن گل باشد مِنْ حَمَإٍ از گلى متغير و سياه رنگ‌ مَسْنُونٍ‌ بوى گرفته بواسطه بسيار بودن آن در آب چون لاى كه در تك‌