ما تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي‌ چه چيز خواهيد پرستيد از پس وفات من مراد يعقوب ع باين تقرير فرزندان بود بر توحيد و اسلام و اخذ ميثاق از ايشان بر ثبات بر توحيد و بر ملت اسلام و ما مسئول به است از هر چيزى كه معلوم نباشد و هر گاه كه معروف باشد اگر از ذوى العقول است مخصوص است به من گاهى كه سؤال از تعيين آن باشد و اگر سؤال از وصف آن باشد مخصوص است به ما مانند (ما زيدا فقيه ام طبيب) و همچنين مخصوص است بما گاهى كه معلوم باشد و از غير ذوى العقول و چون ذات يا وصف معبود پسران بر يعقوب معلوم نبود از اين جهت ما تعبدون گفت نه من تعبدون و از عطا روايتست كه حقتعالى پيغمبران را مخير گردانيد ميان موت و حياة و ايشان اختيار موتكردند و در حينى كه يعقوب اختيار موتكرد گفت بار خدايا مرا مهلت ده چندان كه وصيتى كنم حق تعالى او را مهلت داد پس پسران را جمع كرد و گفت ما تعبدون من بعدى و اين بجهت آن گفت كه اهل عصر بعضى بت پرست بودند و برخى آتش پرست يعقوب انديشه كرد كه مبادا فرزندان او نيز ميل كنند بآن فرمود كه چه چيز از اشيا را خواهيد پرستيد بعد از آنكه من نباشم قالوا گفتند پسران در جواب پدر كه‌ نَعْبُدُ إِلهَكَ‌ خواهيم پرستيد خداى ترا وَ إِلهَ آبائِكَ‌ و خداى پدران تو را إِبْراهِيمَ وَ إِسْماعِيلَ وَ إِسْحاقَ‌ عطف بيان اباء است و ابراهيم كه جد بود پدر گفتند جهت آنكه جد در حكم ابست و اسماعيل كه عم ايشان بود هم پدر گفتند بنا بر تغليب آب و جد بر او و يا بجهت آنكه عرب عم را اب ميگويند و حرمت او را مثل حرمت پدر بجا ميآورند

كقوله عليه السّلام‌ عم الرجل صنو ابيه‌

و در روز بدر فرمود كه‌

ردوا على ابى يعنى العباس عمه‌

و تقديم اسماعيل بر اسحاق بجهت آنست كه اكبر از اسحاق بود و قوله‌ إِلهاً واحِداً بدل اله آبائك است كقوله‌ بِالنَّاصِيَةِ ناصِيَةٍ كاذِبَةٍ يعنى ميپرستيم خداى را كه يكتا و يگانه است و فايده بدل تصريح است به توحيد و نفى توهم ناشى از تكرير مضاف و تكرير مضاف جهت تعذر عطفست بر مجرور و تعذر تاكيد آن بدون اعاده خافض و يا منصوبست بر اختصاص يعنى مخصوص ميگردانيم خداى يكتا را در معبوديت و الوهيت‌ وَ نَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ‌ و حال اينكه ما مر اينخداى را كه يكتاست و يگانه گردن نهاده‌گانيم بعبوديت او و منقاد آن بطاعت و فرمان بردارى او و يا اخلاص نمايندگان عبادت براى او و اين حال از فاعل نعبد يا مفعول آن يا از هر دو و احتمال دارد كه جمله معترضه موكده باشد اى (و من حالنا انا له مسلمون) يا جمله معطوفه باشد بر نعبد و در آيه دلالتست بر استحباب وصيت و ترغيب در آن چه حق تعالى ابراهيم و يعقوب را بر وصيت مدحت فرموده و چون ابراهيم و يعقوب با آنكه دانستند كه در پس‌