مى‌رسد. اين راه، انشعاب‌هاى متعدّد داشته و با طول تقريبى 1190 تا 1333 كيلومتر، جاى‌گزين مناسبى براى راه كوتاه، امّا سختِ باديه بوده است. مجموع اين راه و راه باديه را مى‌توان به يك مثلّث، تشبيه كرد كه قاعده آن، راه باديه است.

راه سوم: راه كناره دجله‌

دجله، ديگر رود بزرگ عراق است و آن نيز مانند فرات، از تركيه سرچشمه مى‌گيرد؛ امّا از شام نمى‌گذرد و درگذشته، براى رفتن به شمال شرق عراق، از مسير كناره آن، استفاده مى‌كرده‌اند. اين راه، مسير اصلى ميان كوفه و دمشق، نبوده است و بايد پس از پيمودن مقدار كوتاهى از آن، كم كم به سمت غرب پيچيد و پس از طىّ مسير نه چندان كوتاهى، به راه كناره فرات پيوست و از آن طريق، وارد دمشق شد.

اين مسير را مى‌توان سه ضلع از يك مستطيل دانست كه ضلع ديگر طولىِ آن را راه باديه و سه ضلع ياد شده آن را: مسافت پيموده شده از كوفه به سمت شمال، راه پيموده شده به سمت غرب، و راه پيموده شده به سمت جنوب- كه بازگشت به بخشى از مسير پيموده شده قبلى است-، تشكيل مى‌دهند. از اين رو، از همه راه‌هاى ديگر، طولانى‌تر است و طول آن، حدود 1545 كيلومتر است. اين راه را «راه سلطانى» ناميده‌اند.

چند نكته قابل توجّه‌

ما دليل روشن و گزارش تاريخى معتبر و كهنى براى اثبات عبور كاروان اسيران كربلا از يكى از اين سه راه، در دست نداريم و حديثى نيز از اهل بيت عليهم السلام در اين باره به ما نرسيده است. آنچه در دسترس ماست، برخى نشانه‌هاى جزئى و ناكافى اند كه به صورت پراكنده، در برخى كتاب‌ها آمده‌اند، و نيز قصّه‌پردازى‌ها و شرح‌حال‌هاى بى‌سند و نامعتبرى كه در كتاب‌هاى غير قابل استناد (مانند مقتل ساختگى منسوب به ابو مِخنَف)، آمده و سپس در كتاب‌هاى ديگر، تكرار شده‌اند.[1] اينك، نشانه‌هاى‌

[1] أنَا عِندَ يَزيدَ بنِ مُعاوِيَةَ، إذ أقبَلَ زَحرُ بنُ قَيسٍ المَذحِجِيُّ عَلى يَزيدَ، فَقالَ: وَيلَكَ ما وَراءَكَ؟

قالَ: أبشِر بِفَتحِ اللَّهِ ونَصرِهِ ... فَهاتيكَ أجسادُهُم مُجَرَّدَةً، ووُجوهُهُم مُعَفَّرَةً، وثِيابُهُم بِالدِّماءِ مُرَمَّلَةً، تَصهَرُهُمُ الشَّمسُ وتَسفي عَلَيهِمُ الرّيحُ، زُوّارُهُمُ العِقبانُ وَالرَّخَمُ، بِقاعٍ قَرقَرٍ سَبسَبٍ، لا مُكَفَّنينَ ولا مُوَسَّدينَ 641

( مثير الأحزان: ص 98؛ الأخبار الطوال: ص 261).