الرحيم» است؛[1] زيرا همه سوره‌هاى قرآن به جز برائت با اين آيه آغاز مى‌شوند و شيعه معتقد است كه «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» در هر سوره جزو آن سوره و آيه‌اى مستقل است.[2]

اما روايت منقول از امام على عليه السلام كه در آن نخستين وحى قرآنى، آيه 151 انعام دانسته شده،[3] از چند جهت اشكال دارد، از جمله اين كه به نقل از ابن عباس و ديگران، سوره انعام از سوره‌هايى است كه همه آن، يكجا نازل شده است.[4] دوم اين كه بر پايه روايت ديگرى از ابن عباس، آيه 151 از سوره انعام، مدنى است.[5]

واپسين آيه يا آيات نازل شده‌[6]

زرقانى در مناهل العرفان، در باره واپسين آيه يا آياتِ نازل شده، ده ديدگاه را نقل كرده‌[7] كه مهم‌ترين آنها عبارت اند از:

1. آيه 281 از سوره بقره: بر اساس شمار زيادى از روايات، آخرين آيه‌اى كه بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نازل شد «وَ اتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ ما كَسَبَتْ وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ‌؛ از روزى هراسناك باشيد كه در آن به خداوند بازگردانده مى‌شويد، سپس به هر كسى هر چه اندوخته كاملًا داده مى‌شود، و به آنان ستم نمى‌شود» بود كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله با اشاره جبرئيل آن را در ميان آيه ربا و آيه دَيْن (پس از آيه 280) از سوره بقره قرار داد و پس از آن پيامبر بيش از 21 روز و بنا بر قولى بيش از نه شب زنده نبود.[8]

[1]. تفسير نور الثقلين: ج 5 ص 609؛ أسباب النزول: ص 14؛ زاد المسير: ج 1 ص 13.

[2]. التبيان فى تفسير القرآن: ج 1 ص 24؛ مجمع البيان: ج 1 ص 89؛ البيان: ص 440.

[3]. أحكام القرآن، ابن عربى ج 4 ص 1954؛ تفسير القرطبى: ج 21 ص 117- 118.

[4]. ر. ك: التبيان فى تفسير القرآن: ج 4 ص 75؛ مجمع البيان: ج 4 ص 421.

[5]. ر. ك: التبيان فى تفسير القرآن: ج 4 ص 75.

[6]. ر. ك: ص 177( احاديث مربوط به نزول آخرين وحى قرآنى).

[7]. مناهل العرفان: ج 1 ص 97- 101.

[8]. أسباب النزول: ص 16- 18؛ تاريخ اليعقوبى: ج 2 ص 43؛ تفسير مقاتل: ج 1 ص 228.