در مراحل مختلف داد، ايمان خود را به اثبات رسانيد؛ امّا مسئولان امور نبايد از اين ديدگاه به مسائل اقتصادى نگاه كنند، بلكه در مسائل اقتصادى بايد بكوشند تا فشارهاى وارد بر مردم را كم كنند.

اين سخن من بدان معنا نيست كه مسئولان متوجهِ اين امر نيستند يا كم‌كارى مى‌كنند يا خداى ناكرده، اعمال غرض مى‌شود.

سخن من بدين معنا است كه فعلًا به هر دليل، مردم احساس فشار مى‌كنند؛ بايد تلاش كرد در كوتاه‌ترين مدّت، تا حدّ امكان از اين فشار كاسته شود؛ امّا اگر دشمن به ما فرصت نداد و امكانى نبود، «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً الَّا وُسْعَها ...»[1] درست است كه نقل كردنِ عين عبارت مولى‌ امير المؤمنين عليه السلام خوب و پر بركت است، امّا عربى است؛ همان مقدارى كه به ياد دارم، ترجمه آزادِ آن را عرض مى‌كنم.

بايد از نيروهاى مردم در قسمت‌هاى مختلف استفاده شود! مبادا ما با خرده‌گيرى‌ها و افشاگرى‌ها- كه اگر نباشد، آنچنان ضررى به پيشبرد اهداف نمى‌زند- نيروها را كنار بزنيم و از آنهااستفاده نكنيم. سرمايه انسانىِ يك امت و يك ملت و يك كشور، خيلى بيش از ذخاير زيرزمينى اهميت دارد و بايد آن را حفظ كرد.

انسان‌ها را بايد جلب كرد! اگر انحرافاتى دارند، قبل از آنكه ما سياست نفى و سياست طرد را پيش بگيريم، بايد سياست جذب داشته باشيم؛ نه به آن معنا كه بارى به هر جهت رفتار كنيم و با راه دادن به عُمّال نفوذى، فرصت‌ها را از دست بدهيم و قافيه را ببازيم، بلكه به اين معنا كه حتى الامكان افراد را ارشاد و هدايت كرد و بر اعمال گذشته آنها خرده نگرفت و از نيروهاى فكرى و عملىِ آنها، قلم آنها، قدم آنها كه در مسير قرار مى‌گيرند، استفاده نمود.

نبايد كارى كرد و سياستى را پيش گرفت كه آنها زده شوند. تعبير زيباى مولى‌ امير المؤمنين عليه السلام اين است كه: خطاهاى گذشته مردم كه بايد پوشيده بماند، چه كسى از والى نزديك‌تر و مناسب‌تر است كه آنها را پنهان سازد؟

مبادا خود و خانواده و نزديكانت و آنهايى را كه به نحوى با تو در رابطه هستند، بر ديگران مقدّم بدارى! در تقسيمِ پست‌هاى دولتى، در اشتغال به كار، در نيروى مسلح و غير مسلحْ تحت تأثير اين روابط قرار نگيريد!

روابط را كنار بگذاريد و از همه استفاده كنيد. اينها موارد و مسائلى است كه عدم رضايت و ناراحتى مردم را پيش مى‌آورد و با حاكميتِ روابط در تقسيم مشاغل، ممكن است آرام آرام مطالبى زير سؤال قرار بگيرد.

«وَ لْيَكُنْ احَبُّ الْأُمُورِ الَيْكَ اوْسَطَهَا فِى الْحَقِّ وَ اعَمَّهَا فِى الْعَدْلِ وَ اجْمَعَهَا لِرِضَى الرَّعِيَّةِ فَانَّ سُخْطَ العَامَّةِ يُجْحِفُ بِرِضَى الخَاصَّةِ وَ انَّ سُخْطَ الْخَاصَّةِ يُغتَفَرُ مَعَ رِضَى الْعَامَّةِ ... وَ انَّمَا عِمَادُ الدّينِ وَ جِمَاعُ الْمُسْلِمينَ وَ الْعُدَّةُ لِلْاعْدَاءِ، الْعَامَّةُ مِنَ الْأُمَّةِ.»[2]

[و بايد از كارها آن را بيشتر دوست بدارى كه نه از حق بگذرد و نه فرو مانَد و عدالت را فراگيرتر بُوَد و رعيّت را دلپذيرتر، كه ناخوشنودى همگان، خوشنودى نزديكان را بى اثر گرداند و خشم نزديكان، خوشنودى همگان را زيانى نرساند ...

و همانا آنان كه دين را پشتيبانان‌اند و موجب انبوهىِ مسلمانان و آماده پيكار با دشمنان، عامّه مردمان‌اند.]

در نظام اسلامى، تكيه حكومت به مردم‌

[1]- سوره بقره( 2)، آيه 286:« خداوند هيچ كس را جز به قدر توانايى‌اش تكليف نمى‌كند.»

[2]- نهج البلاغه، ترجمه سيد جعفر شهيدى، ص 327.