مراد از طغيان نفس، تجاوز از حدود و عصيان در مقابل اوامر الهى است؛ اين سرپيچى و طغيان،[1] گستره وسيعى از حيات انسانى را در عقيده و رفتار گرفته و توازن فكرى، استقامت در حركت و حس مسؤوليت را از او سلب مى‌كند؛[2] غايت طغيان، اختلال در ضوابط ادراك حق و سلوك عادلانه و ميرايى حق است، به گونه‌اى كه انسان خود را محور هستى تلقى مى‌كند؛ اين امر ناشى از معرفت نداشتن نسبت به خداوند و جهل به مسئوليت انسانى است كه زندگى حيوانى مبتنى بر خواسته‌هاى نفسانى را جايگزين حيات اصيل انسانى مى‌كند؛[3] نفس طغيانگر، حرام را بر حلال ترجيح داده و در لذت‌ها و شهوت‌ها غوطه‌ور مى‌شود؛[4] نمونه قرآنى جرثومه طغيان، نفس فرعون است كه خداوند به موسى (ع) دستور داد تا با وى به مبارزه بپردازد؛[5] از بررسى عملكرد فرعون در قرآن مى‌توان به الگوى زندگى مبتنى بر طغيان نفس دست يافت و آن را آينه تصحيح رفتار خويش قرار داد.

آسيب طغيان نفس و آثار آن به‌خوبى در اين آيات (فَأَمَّا مَنْ طَغى‌ وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى‌ وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى‌ فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى‌)[6] بيان گرديده است: در اثر طغيان‌

[1]. الجديد في تفسير القرآن المجيد، ج 7، ص 312.

[2]. تفسير من وحى القرآن، ج 24، ص 47.

[3]. الفرقان فى تفسير القرآن بالقرآن، ج 30، ص 95.

[4]. تفسير من وحى القرآن، ج 24، ص: 47- 48.

[5]. طه: 24:(\i اذْهَبْ إِلى‌ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى‌\E)؛ طه، 43:(\i اذْهَبا إِلى‌ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغى‌\E).

[6]. نازعات: 37- 41:« اما هر كه طغيان كرد، و زندگى پستِ دنيا را برگزيد، پس جايگاه او همان آتش است؛ و اما كسى كه از ايستادن در برابر پروردگارش هراسيد، و نفس‌[ خود] را از هوس باز داشت، پس جايگاه او همان بهشت است».