«كما هى» ببينيم، چشم صحيح لازم داريم و ما ديده واقع‌بين نداريم تا بتوانيم به نحو تعلقى و ربطى اثبات حكم كنيم.

البته اگر بخواهيم براى چيزى، حكمى را اثبات كنيم بايد آن را مستقل ملاحظه كرده و مستقل ببينيم؛ و اين استقلال دادن به آن، از احوليت چشم عقل ماست و حال آنكه وجود منبسط، معناى حرفى ربطى بوده كه استقلال ندارد. و اگر ديده صحيح اين را ببيند، آن را در ضمن غير و به طفيل غير خواهد ديد نه اينكه آن را مستقلًا ببيند. اين است كه چنانكه اهل كشف مدّعى‌اند كه به كشف ديده‌ايم، و برهان هم معاضد قول آنهاست، بايد گفت: اصالت وجوديها و يا اصالت ماهويها در اشتباه‌اند، چون اينها كثرت بين و احول العين هستند و اصالت ماهيت و يا اصالت وجود، فرع اين است كه در اين موجودات ممكنه بتوانند وجودى ببينند تا قائل باشند كه تحقق به وجود است، چنانكه اصالت وجودى مى‌گويد، و يا ماهيتى ببينند تا قائل باشند كه تحقق به ماهيت است، چنانكه اصالت ماهوى مى‌گويد. و اين دو قول فرع اين است كه وجود ممكنات و يا ماهيات آنها، بالاستقلال ملاحظه شود و اين از كثرت بينى است. فلذا اهل كشف قائلند كه وجود به معناى استقلالى، در ممكنات اصلًا نيست. و حقيقت‌بينى آن است كه علاوه بر اينكه وجود ممكنات مستقل در وجود نيستند، نتوان وجود آنها را بالاستقلال ديد و ملاحظه كرد. اگر آدم اشياء را «كما هى» بدون اعوجاج نظرى و احوليت ببيند، بالاستقلال نمى‌بيند، بلكه در ضمن غير مى‌بيند.

پس بنا بر اين، قول اهل الحق، فوق اصالت وجود يا اصالت ماهيت است و يك قدم بالاتر از اين بحثها مى‌باشد. چنانكه برهان هم بر قول اهل كشف دلالت دارد.

و الحاصل نه اين است كه بگوييم: ممكنات وجود ندارند و وجود آنها عين وجود حق و مبدأ است، بلكه وجود دارند و ليكن وجود آنها وجود ربطى و معناى حرفى است كه استقلال ندارند. و اگر ديده عقل خطا نكند و احول نباشد، بالاستقلال ملاحظه نمى‌شوند.

شايد فرمايش حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم در خبر شريف كه فرمود:

«ربّ أرني الأشياء