شده در اينجا تعبير به انشا مناسب است، ولى آنجايى كه سابقه مادى نداشته باشد، تعبير به ابداع مناسب است.

على اىّ حال، از جمله تطوّرات انسانى، موت است، سپس بعث در روز قيامت است كه بايد از عالم قبر سير كند و از فشارهاى ملكات سابقه بيرون رود تا از قبور اين ملكات، بعثى حاصل كند، و چنانكه تطوّر نطفه به علقه در صورت نبود عايق ضرورى است، همين طور سير به طرف غايتهاى ديگر، طبعى است و موت و بعث در غايات و تطوّرات طبعى است.

اين آياتى كه حول و حوش ترقيات وجودى و سيرهاى خلقتى و تخليقى است، با بيان تطوّرات و غاياتى كه براى انسان است اتمّ البراهين و اتقن البراهين براى اثبات معاد است، البته هر غايتى كه سابقاً ملاحظه مى‌شود در لاحق، صورت ذى الغاية خواهد بود.

يك دسته از آياتى كه در بحث معاد وارد شده است، علت فاعلى را حد وسط قرار داده است و از ناحيه علت فاعلى اقامه برهان مى‌كند و اين همان آياتى است كه خلق سماوات و ارضين و انسان و موجودات ديگر را بيان كرده است، و در رديف اين خلقتهايى كه متذكر شده، به بعث و نشور هم پرداخته است و در بعضى آيات فرموده:

نشور و بعثت آسان است: «وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ» [1] و در اثبات موجوديت براى اشياء، علت فاعلى را حد وسط قرار داده است؛ نظر به اينكه موجودات فوق عالم طبيعت، در موجوديت علاوه بر علت فاعلى به علت مادى محتاج نبوده، بلكه جهت و علت فاعلى در تحقق آنها كافى است و چون فوق زمان و مكان بوده و درجه وجودى آنها از قبّه طبيعت اعلى است و تنزل آنها در وجود به حدى نيست كه از قابليت وجود دور باشند، اين گونه موجودات، ابداعى بوده و به محض فيض از مبدأ، صلاحيت موجوديت را دارند.

ولى در قوس نزولى چون شعاع وجود از صرافت و حد اعلاى وجود بهره‌اى‌

[1] روم (30): 27.