ندارد و موجودات، بُعد رتبى پيدا مى‌كنند، لذا به محض صدور فيض از مبدأ، صلاحيت موجوديت را ندارند؛ البته نه به خاطر قصورى كه در مبدأ باشد، بلكه به جهت قصورى كه در خودشان است. بنا بر اين، تا وقتى تحت تربيت ربّ العالمين قرار نگرفته و وزش بادهاى رحمت را نبينند، لياقت وجود پيدا نمى‌كنند، بلكه با گذشتن بهار و تحت رطوبات و سپس حرارت و نضج قرار گرفتن، كم كم به تربيت ربّ العالمين، تربيت تكوينى مى‌گيرند و تخليق مى‌گردند، و اين گونه موجودات تنها در خلقتشان جهت فاعلى كافى نيست، بلكه مخصصات و مقربات و گذشتن زمانها را مى‌خواهند، و اين گونه موجودات نمى‌توانند ابداعى باشند، بلكه خلقى هستند و تخليقشان بعد از گذشتن مقدماتى است و صورتى بعد صورتى را لازم دارند و مثل قسم اول بى‌مقدمه نيستند.

و خلاصه بين اين دو قسم، اين فرق هست كه يكى لايق‌تر به افاضه فيض است و نسبت به غير آن، انتظارى ندارد؛ ولى ديگرى به مئونه زايد احتياج دارد، البته اينها موجب نمى‌شود كه قدرت واجب، نسبت به يكى قوى‌تر و نسبت به ديگرى خفيف‌تر باشد؛ و نعوذ باللَّه خدا بر يكى قادر و بر ديگرى عاجز باشد، و يا اگر بر ديگرى هم قدرت داشته باشد، قدرتش مقرون به عجز باشد؛ حاشا و كلّا كه اين طور باشد؛ چون او تام القدره است؛ مگر اينكه بعضى از موجودات بعد از گذشتن ايام و وزيدن بادهاى رحمت و تطوّرات صورتها، قابليت پيدا مى‌كنند و اين، به تفاوت قدرت مربوط نيست؛ چنانكه يك معلم اگر بخواهد به يك نفر تحصيل كرده، و يا به يك بچه كوچك مطلبى را بفهماند تفاوت مى‌كند، البته اين تفاوت مربوط به قدرت معلم نيست، بلكه تفاوت در فهم اين دو نفر- تحصيل كرده و تحصيل نكرده- است؛ همچنين فرق عالم طبيعت با ماوراى آن اين است كه دومى ذاتاً به فاعل مكفى است و احتياج به چيزى جز علت فاعلى ندارد، ولى اوّلى به علت فاعلى مكفى نيست، بلكه هيولى و تطوّر استعدادات هم لازم دارد.

بلى، تخليق آنكه در خلقت فقط به فاعل مكفى است، آسان‌تر است از تخليق آنچه‌