امكان استعدادى‌

بين اشراقيين و مشائين درباره هيولى اختلاف است. اشراقيين به چيزى غير از صورت نوعيه قائل نيستند. [1] و لكن مشائين به قوه‌اى كه آن را مبدأ صور نوعيه دانسته و تبدلات صور نوعيه را مراحل ترقيات آن مى‌دانند، قائلند؛ [2] مثلًا در نطفه انسانى و حقيقت منويه به قوه‌اى كه منشأ تبدل صورت منويه به صورت انسانى است قائلند.

و اما بيان مطلب اينكه: مثلًا اين هسته خرما كه مى‌بينيم در بطن زمين دفن شده و زمين آن را در آغوش مى‌گيرد و به يك تنه محكم درخت خرما متبدل مى‌گردد، اگر بگوييم: اين درخت همان وجود هسته است با بداهت مخالفت نموده‌ايم؛ چون اين عين همان هسته نيست بلكه با ذرات ديگر چون شير و شكر مخلوط شده است. و اگر بگوييم: اين همان وجود هسته نيست بلكه وجود ديگرى است و آن هسته به كلى معدوم گرديده و اين وجود از كتم عدم ازلى سبز شده خلاف انصاف است. پس بايد گفت: يك قوه‌اى است كه آن هسته حامل آن قوه بوده و آن قوه اين ترقيات را پيموده است و اين عين انصاف است.

و بالجمله: آن هسته به واسطه آن قوه اين تهيؤ را داشته كه شى‌ء ديگرى بشود. پس‌

[1] رجوع كنيد به: حكمة الاشراق، در مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 2، ص 74- 88؛ و نيز: اسفار، ج 5، ص 71- 77.

[2] شفا، بخش الهيات، ص 317؛ شرح اشارات، ج 2، ص 36- 47؛ و نيز: اسفار، ج 5، ص 65- 123.