دو حقيقت مختلف و از دو مقوله‌اى هستند كه در ذات كمال تباين و امتياز را دارند و در خارج از ذات در عارضيت شركت دارند.

و يا در بعضى از ذات شريك و در بعضى از ذات ممتازند، مانند انسان و فرس، كه در حيوانيت شريك و در فصل امتياز دارند.

مشائين در تمايز ما بين اشياء بيش از اين سه قسم تصور ننموده‌اند. [1] ولى اشراقيين قسم چهارمى تصور كرده‌اند و آن اينكه ما به الاشتراك و ما به الامتياز هر دو به تمام ذات باشد، [2] و چون اين نظريه غريب است ثمرات غريبه‌اى هم دارد.

يكى از ثمرات اين است كه قسم چهارم، از قسم اول كه ما به الاشتراك به تمام ذات و ما به الامتياز به خارج از ذات است، وحدتش بيشتر است؛ چون در آنچه ما به الامتياز است اشتراك دارد.

ثمره ديگر اينكه: در قسم چهارم تكثر و بينونت بيش از آن قسمى است كه ما به الامتياز به تمام ذات و ما به الاشتراك به خارج از ذات باشد؛ زيرا در آن اگر چه امتياز به تمام ذات است ولى خارج ما به الاشتراك است، لكن در قسم چهارم تنها امتياز به تمام ذات است.

براى قسم چهارم به يك خط يك ذرعى و يك خط دو ذرعى كه خط بسيط است، تنظير شده است، [3] كه ما به الاشتراك و ما به الامتياز هر دو ذات خط است؛ چون خط يك ذرعى بسيط است، نه اينكه مركب از وجود يك ذرع و فقدان يك ذرع ديگر باشد؛ زيرا فقدان، جزء حقيقت نمى‌شود. چرا كه اين كتاب مثلًا عبارت از اين بين الدفّتين است، نه اينكه مركب از اين حقيقتِ بين الدفّتين و فقدان حجر و شجر و غيره باشد؛ چون اگر مركب از فقدان و اعدام وجودات ديگر باشد لازم مى‌آيد كه اعدام آنها

[1] رجوع كنيد به: التحصيل، ص 502- 507؛ مباحثات، ص 218- 219؛ و نيز: اسفار، ج 2، ص 9 و بعد؛ تعليقه صدر المتألهين بر شفا، ص 207.

[2] رجوع كنيد به: مطارحات، در مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 1، ص 293- 302 و 333- 334؛ و نيز: اسفار، ج 1، ص 427.

[3] رجوع كنيد به: مطارحات، در مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 1، ص 299؛ اسفار، ج 1، ص 434.