بيفتد. و اگر چنين نباشد لا بد ممتنع الوجود بوده و صفحه وجود ذاتاً از اينكه چنين شى‌ء خبيثى را پرورش دهد امتناع دارد، پس اصلًا سنخيتى بين او و بين احدى از وجودات نبوده، پس او علت تامه ندارد؛ چون وجود، همه نور است، و اشراق نور، نور است گرچه نور نازل و خلاف النور از نور متصور نيست؛ زيرا جمال جميل، جميل است و الّا جميل، جميل نيست.

قاعده الواحد

ديگر از احكام مشتركه بين علت و معلول كه زبانزد محصلين است، دو قاعده:

«الواحد لا يصدر منه الّا الواحد» و «الواحد لا يصدر الّا من الواحد» است.

و اما بيان قاعده اول اين است كه: براى هر معلولى، وجود يك خصوصيتى در ذات علت لازم بوده و در حقيقت، آن خصوصيت موجب وجود معلول است. مثلًا بايد در شمس يك خصوصيتى باشد تا آن خصوصيت، موجب احراق يا موجب نور شود. و همان خصوصيت است كه در هر چيزى پيدا شود معلول، اشعه و ظلّ اوست. و ظلّ هر چيزى به خود آن چيز قائم است و محال است ظلّ چيزى از چيز ديگرى به وجود آيد.

پس ظلّ شى‌ء واحد ناچار بايد واحد باشد و دو ظلّ متعدد از يك شى‌ء موجود نمى‌شود. پس يك چيز يك وجه داشته و از او يك شى‌ء صادر مى‌شود.

همچنين است در مورد قاعده ثانيه كه: شى‌ء واحد كه معلول واحد است ظلّ يك شى‌ء است و متحقق شدن ظلّ واحد از دو شى‌ء مقتضى تحقق اثنينيت است و اثنينيت مناقض با وحدت است، پس شى‌ء واحد از واحد صادر مى‌شود، لا غير.

و بالجمله: سنخيت بين علت و معلول شرط بوده چون معلول از ترشحات علت است. و محال است «مترشح» از چيزى غير از سنخ «مترشح منه» باشد. پس يك خصوصيت مناسب بين علت و معلول لازم است و اگر دو شى‌ء متباين از يك مصدر توليد شود، لازم مى‌آيد آن مصدر داراى دو خصوصيت باشد كه هر يك از آن دو شى‌ء از يك جهت و خصوصيت توليد شود.