شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ» [1] «و فى كلّ شى‌ء له آية». [2]

رد شبهات قائلين به بخت و اتفاق‌

در عرف شايع است كه بعضى چيزها را اتفاقى گويند، يعنى به خودى خود بر خلاف انتظام عالم حاصل شده است. مثلًا چون با نظر به افراد نوع انسان دست بايد داراى پنج انگشت باشد، مى‌گويند اتفاقاً فلانى شش انگشت دارد. و همچنين مى‌گويند بخت فلانى، فلان چيز را ايجاب نمود. و چه بسا گويند: بخت عالم بود كه اقبال يار او شد.

پس كسانى كه قضيه احتياج ممكن به مؤثر را انكار نموده‌اند، انكار ايشان مساوق و هم‌دوش و هم‌ركاب و هم‌عنان با جواز ترجّح بلا مرجح است كه بدتر از ترجيح بلا مرجح است و اشعرى‌ [3] هم آن را قبول ندارد.

فخر رازى‌ [4] از طرف قائلين به بخت و اقبال و اتفاق شبهاتى ذكر نموده‌

[1] اسراء (17): 44.

[2] شعر منسوب است به ابو العتاهيه، رجوع كنيد به: فتوحات مكيه، ج 1، ص 184.

[3] ابو الحسن على بن اسماعيل بن ابى بشر اسحاق بن سالم اشعرى، از احفاد و نوادگان ابو موسى اشعرى، امام گروه اشاعره است. وى نخست معتزلى مذهب و به عدل الهى و خلقت قرآن و ديگر عقايد آنان معتقد بود، ولى در روز جمعه‌اى در مسجد جامع بصره، بر روى منبر به آواز بلند بازگشت خود را از آن مذهب اعلام نمود و خود مذهبى كلامى را بنياد نهاد. از تأليفات اوست: اللمع، الموجز، التبيين عن اصول الدين، ايضاح البرهان فى الردّ على اهل الزيغ و الطغيان.

وى در سال 334 ق. درگذشت و در بغداد، بين كرخ و باب البصره به خاك سپرده شد.

[4] فخر الدين ابو عبد اللّه محمد بن عمر بن حسين بن حسن تيمى طبرى رازى، معروف به امام فخر رازى و ابن الخطيب، اشعرى الاصول و شافعى الفروع يكى از بزرگان فلاسفه و مفسرين و متكلمين عامه به شمار مى‌رود. وى نزد پدرش ضياء الدين عمر، علوم اوليه را فرا گرفت و سپس در مراغه نزد مجد جيلى مشغول تحصيل علوم شد، سپس به خوارزم و ما وراء النهر و خراسان رفت و در نزد سلطان خوارزمشاه تقرّبى تمام يافت، آن گاه به شهر هرات رفت و به شيخ الاسلامى آنجا نائل آمد. وى در وعظ دستى توانا داشت و به دو زبان عربى و فارسى شعر مى‌سرود و وعظ مى‌كرد. او در غالب علوم، تشكيكات فراوان نموده و لقب «امام المشككين» بدو داده‌اند.

برخى از تأليفاتش عبارت است از: تفسير كبير، مفاتيح الغيب، اساس التقديس، شرح اشارات، اللوامع البينات فى شرح اسماء اللّه و الصفات، محصل افكار المتقدمين و المتأخرين من الحكماء و المتكلمين، نهاية الايجاز فى علم البيان، كه همه آنها به چاپ رسيده است.

وفاتش در عيد فطر سال 606 ق. در 62 سالگى در هرات رخ داد.