است واجب بالغير بوده و با عدم علت تامه ممتنع بالغير است، پس ممكنى كه لااقتضا باشد كجاست؟!

از گفته‌هاى فوق معلوم شد كه ضرورت و امتناع در ناحيه محمول است و با قطع نظر از محمول، ذات موضوع را ملاحظه نموده و در مرتبه ذات، امكان را لازم ماهيت مى‌بينيم.

و حاجة الممكن أوّلية

يعنى اگر تمام موجودات ممكنه را به صف نموده و به ناصيه آنها نظر كنيم، مى‌بينيم در ناصيه همه به خط جلى و خوانا نوشته شده است‌ «أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ» [1] و زبان آنها گوياى «ينادون من مكان قريب نحن فقراء اللّه» است؛ زيرا اگر به ذات ممكن نظر بيافكنيم مى‌بينيم كه در سر جاده وجود و عدم منتظر نشسته و ماهيت من حيث هى، نه موجود و نه معدوم است.

بنا بر اين چون فطرت ماهيت اين گونه است كه ليست الماهية الّا هى سوق آن به مساقى محتاج سائقى است تا منساق گردد، و سائق بايد صرف الوجود و عين الوجود باشد تا خود در سوق به وجود محتاج موجود ديگرى نباشد. و لكن ماهيات ممكنه- كه طرفين عدم و وجود نسبت به آنها مانند دو كفه ميزان مساوى است و هيچ كدام بر ديگرى نمى‌چربد- اگر بخواهد يك طرف آن به خودى خود سنگين شود، نه ترجيح بلا مرجح بلكه ترجّح بلامرجح است. و ترجّح بلا مرجح حتى بنا بر قول كسانى كه ترجيح بلا مرجح را جايز دانسته‌اند، [2] جايز نيست. [3] بنا بر اين هر شيئى كه در عالم موجود است مى‌گويد كسى مرا به اين راه سوق داده است، اين است كه‌ «وَ إِنْ مِنْ‌

[1] فاطر (35): 15.

[2] رجوع كنيد به: شرح مواقف، ج 3، ص 156 و 159؛ شرح مقاصد، ج 1، ص 482؛ اسفار، ج 1، ص 208.

[3] رجوع كنيد به: مباحث مشرقيه، ج 1، ص 218- 219؛ شرح مواقف، ج 3، ص 136- 138؛ شرح مقاصد، ج 1، ص 481.