«ما لأجله الحركه» است و گاهى هر دو غايت يكى است و گاهى جداى از هم است.

و در مورد «ما إليه الحركه» حركت عضلات كه به مقتضاى طبيعت است هميشه به سوى غايت در تحرك است و حركت عضلات در اين غايت مثل حركت سنگ به مقتضاى طبيعت آن است. البته اين طور نيست كه سنگ محرك نداشته باشد و سنگ خودش طبعاً حركت داشته باشد، بلكه آن هم بالاراده حركت دارد و اگر حدقه چشم را قدرى بزرگ نموده و ما بيچاره‌ها از خودبينى بگذريم- زيرا ما انسانها از غايت جهل فقط خود را ديده كه عضلات ما با اراده حركت دارد و به خاطر تنگى حدقه چشم معرفت، گمان مى‌كنيم كه فقط ما با اراده حركت مى‌كنيم- خواهيم فهميد كه چنين نيست، بلكه كل ما فى الكون به اراده قويه قاهره حقه در حركت هستند. اين سنگ را قوه اراديه مركزيه خود به حركت درآورده است؛ چنانكه آن قوه مركزيه هم تحت قوه بالاتر در حركت است و مركز خود نيز محرك داشته تا به اراده قويه قاهره حقه مركز المراكز و قوة القوى و علة العلل برسد.

و بالجمله: سلسله نظام وجود به دست قدرت قاهره وجود كه عين اراده است قرار گرفته و اين عضلات به نقطه حساس مغز وجود و فوق مراتب مرتبط بوده و به سوى «ما إليه الحركه» حركت مى‌نمايند و طبيعت به هيچ نحوى از خود اثر نداشته و اثرات طبايع در طول اراده قويه عامل و فانى در تصرف اوست.

و الحاصل: چنانكه سنگ در صورت نزول به طرف مركز، «ما إليه الحركه» دارد، عضلات ما نيز جماديه طبيعيه بوده و غايت آنها جز «ما إليه الحركه» نبوده و از آنها تخلف ندارد.

ديگر نبايد از آنها غايت ديگرى، يعنى غايت شوقيه و حبّيه، مانند لقاء صديق را توقع داشت؛ زيرا اين توقع مثل اين است كه از فاعل طبيعى، فعل الهى توقع شود كه البته هر گز اين توقع صورت نمى‌پذيرد.

چنانكه از گوش توقع ديدن و از زاغ تمناى آواز و از عقرب تقاضاى مهر و از بدگوهر تمناى لطف گردد. پس هر موضوعى را بايد از مقتضيات خود آن متمنى شد؛