اين است كه حضرت احديت در آيه شريفه فرمود: «أَصْحابِ الْجَحِيمِ»^ [1] يعنى اينها خود را متناسب با جهنم نموده‌اند.

و بالجمله: خداوند متعال، انسان را با قوه‌اى كه قابل براى هر فعليتى است خلق فرموده است. منتها اسباب فعليت انسان كامل را كه تعلم اسماء اللّه است به اختيار وى فراهم آورده است ولى ما اسماء شيطنت را تعلم نموده و از آن فعليت عقب مانده‌ايم.

و بالجمله: به مقتضاى حكمت و عنايت خداوند، در خلق طبايع اشياء حكمت و مصلحتى است كه طبايع براى استيفاى آن جعل شده است و چون قسر دائمى و يا اكثرى منافى با حكمت است، بنا بر اين خلاف حكمت، مخالف علت غائيه هر موجودى است. پس حذراً از لزوم خلاف حكمت كه در حكيم محال است، قسر دائمى و اكثرى محال است.

عنايت داراى دو معنى است: يكى علم فعلى به نظام احسن و ديگرى احكام و اتقان در فعل به طورى كه مصالح چندى بر او مترتب است، پس عنايت به اين معنى از شعب قدرت و از جلوات اوست؛ چون اتقان عمل، قدرت لازم داشته به طورى كه مصالح از آن استنتاج گردد.

كما اينكه عنايت به معناى اول از اعلى مراتب علم است و چون حكمت بر معناى ثانى كه اتقان در عمل است، اطلاق مى‌شود، بنا بر اين عنايت در اينجا به معناى اول است.

و الحاصل: علت غايى بماهيتها علت فاعلى است، يعنى تصوراً و ماهيةً علت است كه انسان به واسطه پى‌بردن به او متحرك به فعل مى‌شود و لو اينكه بوجودها و حقيقتها و انّيتها معلول بوده و مؤخر از فعل است و بعد از آن موجود مى‌شود.

[1] بقره (2): 119 و مائده (5): 10 و 86.