مى‌شود يا موجود است يا معدوم؛ چون اگر علت وجود حاصل شده، شى‌ء ممكن را از حاقّ وسط و متن واقع به جاده وجود سوق داده است و اگر علت آن موجود نبوده، در حاقّ وضعيت خود باقى نمانده و به راه عدم سوق داده شده و ضرورى الامتناع گرديده است. آنچه در حاقّ حقيقت امكان و لااقتضائيه خود باقى مانده و در ملاقات دو جاده وجود و عدم منتظر هادى به طرف عدم و وجود بوده، همان چيزى است كه به استقبال نسبت داده مى‌شود و براى ما معلوم نيست كه آيا موجود خواهد شد يا نه؟

و طرفين احتمال مساوى مى‌باشند. اين امكان، امكان استقبالى است و اخص از تمام امكان‌هاى گذشته است، چرا كه حتى ضرورت بشرط الوجود و بشرط العدم- ضرورت بشرط المحمول- و ضرورت از ناحيه علت، در آن نيست. [1]

و لكن محقق طوسى‌ [2] فرموده است: تحقيق، اين معنى را تشنيع مى‌نمايد؛ چون يا سلسله علل براى شى‌ء چيده شده، و يا حلقه‌بندى نشده و از هم پاشيده است. و علة العلل- يعنى جاعل اول كه واجب لذاته است- در ازل يا وجود اين شى‌ء را اراده‌

[1] اشارات، در ضمن شرح اشارات، ج 1، ص 156.

[2] سلطان العلماء و المحققين و افضل الحكماء و المتكلمين خواجه نصير الدين محمد بن محمد بن حسن طوسى، يكى از بزرگ‌ترين رياضيدانان و متكلمان و فيلسوفان اسلامى است، آوازه شهرت او از مرزهاى قرون و اعصار درگذشته. اصل او از جهرود قم بوده و در طوس به سال 597 ق. متولد شد و پس از رشد و كمال، نزد پدرش و شيخ سالم بن بدران مازنى مصرى به تحصيل علوم شرعى پرداخت و علوم عقلى را نيز از فريد الدين داماد فرا گرفت. وى با تأسيس رصدخانه مراغه و گردآورى دانشمندان علوم گوناگون و چهار صد هزار جلد كتاب در آنجا خدمت عظيمى به عالَم علم نمود. از شاگردان او علامه حلّى و سيد عبد الكريم بن طاوس حسنى است.

برخى از تأليفاتش عبارت است از: تجريد الاعتقاد، تحرير مجسطى، تحرير اقليدس، اوصاف الاشراف، اخلاق ناصرى، شرح اشارات، اساس الاقتباس، قواعد العقائد و الفصول النصيرية.

وى در دهم ذي حجة الحرام 672 در بغداد درگذشت و در پايين پاى امام موسى كاظم عليه السلام به خاك سپرده شد.