بيان فاعليت نفس به جميع اصناف هشتگانه فاعل‌

نفس موجودى است كه به تمام سلسله وجود سرزده و غيبى و شهودى است و متوسط بين الغيب و الشهاده است؛ در عين حال كه طبيعى است و با موجودات طبيعت و اجسام قدم مى‌زند در مرتبه كشف و شهود است و با موجودات عالم غيب و تجرد اظهار سنخيت نموده و با آنها همقدم و همنشين است؛ چنانكه با قوه خيال بين طبيعت و غيب نيز هست. پس قوه غيبيه داشته؛ چنانكه قوه طبيعيه دارد و در عين حال كه مرتبه خالقيت دارد، در طبيعت هم دافعيت و جاذبيت دارد، جاذب و دافع است. و چنانكه در مرتبه شامخ لباس طبيعت را كنده است، باز در طبيعت راه مساوات در پيش گرفته و لباس طبيعى پوشيده است.

پس بنا بر اين نقش تمام شئون وجود را داراست و لذا تمام اقسام فواعل را احراز كرده است. فاعل بالرضاست؛ چنانكه فاعل بالتجلى است: اما اينكه فاعل بالرضاست چون استعمال قوا كرده و انشاى صور مى‌نمايد، و فاعل بالرضا بودن نفس نسبت به صور، به اين خاطر است كه نفس ايجاد صور مى‌كند بدون اينكه به آنها سابقاً علم داشته باشد و آن علم باعث ايجاد آنها شده باشد، بلكه نفس به عين اين صور موجوده و مخلوقه عالم است و وجودات اين منشآت، عين علم نفس به آنهاست.

و الحاصل: اين صور نزد نفس حضور داشته بدون اينكه از اين صور صورى در ذهن باشد كه نفس به واسطه آن صور به اين صورتها عالم باشد بلكه بدون واسطه، وجود خود اين صور علم نفس هستند.