اعراض به واسطه رياضات باطله، مثل رياضات درويش‌هاى هند باشد و چون اعراض آنها دستور شيطانى است، صداهاى جن و شيطان را شنيده و آنها را مى‌بينند، و لكن كسى كه براى او با مقدسات اعراض از اين عالم حاصل شده؛ چون اعراض وى از جهت نورانيت و روى ميزان شرع بوده؛ لذا ملائكه و وجودات نوريه را ملاقات مى‌نمايد. و بر صدق اين مدعى آثار و شواهدى است؛ چنانكه خود حاج شيخ عباس قمى‌ [1] بالاى منبر، قضيه صداى شترى را كه بر او داغ مى‌نهند، مى‌گفت.

حال به عنوان نقض گفته نشود: اگر حقايق عقليه هستند، بايد عقل آنها را درك نمايد؛ چون با آنها سنخيت دارد و حال آنكه ما از موجودات عالم عقل بى‌اطلاع و بى‌خبريم.

چون جواب آن اين است: ما هنوز به مرتبه عقلانيت نرسيده و نوعاً در مرتبه خيال هستيم، بلى در مرتبه خيال، ما خيلى از حيوانات بالاتر هستيم، و لكن صرف برترى از مرتبه‌اى موجب فائق شدن به مرتبه ديگرى نمى‌شود. مثلًا گرچه احساس كرم مانند احساس مور نيست و هكذا احساس الاغ مثل احساس ميمون نيست، الّا اينكه اين معنى باعث نمى‌شود كه ميمون از حيوانات نباشد و فرضاً از حيوانيت بالاتر باشد. پس چون عقل ما طبق ميزان اصل ذاتش، به مرتبه تجرد نرسيده است، آنچه از كليات و

[1] آيت اللّه حاج شيخ عباس قمى، محدث، مورخ و رجالى بزرگ شيعه در قرن چهاردهم به شمار مى‌رود. وى در سال 1290 يا 1294 در قم زاده شد و پس از كسب علوم دينى از محضر آيت اللّه ميرزا محمد ارباب قمى در سال 1316 ق. به نجف رفت و ملازم خدمت محدّث نورى صاحب مستدرك الوسائل شد و استفاده‌هاى بسيارى نمود و در عين حال مساعدتهاى فراوان در بعضى از تأليفات استادش به كار برد و پس از وفات استادش به ايران بازگشت و مدتى در قم و مشهد ماند و تأليفاتش را به پايان برد و سپس به نجف بازگشت، تا در 23 ذيحجه 1359 ق. بدرود حيات گفت و در نزد استادش در صحن علوى عليه السلام مدفون شد.

از آثار اوست: مفاتيح الجنان، سفينة البحار، منتهى الآمال، تتمة المنتهى، هدية الاحباب، تحفة الاحباب، فوائد الرضويه، نفس المهموم، هدية الزائر، فيض العلام، كحل البصر، بيت الاحزان، منازل الآخره، الكنى و الالقاب، الدرّ النظيم، فيض العلّام، مقامات عليّه، فصول عليّه، علم اليقين و چندين كتاب ديگر كه همه به چاپ رسيده است.