كوّه و مشكاة بصرى و ذوقى و لمسى بروز و ظهور نموده و در صف كاروان وجودات طبيعى، موجودات طبيعت را درك مى‌نمايد.

و چون موجودات برزخى و ميانه‌اى بين عالم عقل و عالم طبيعت به واسطه قاعده امكان اشرف، [1] به عنوان يك قسم از موجودات ثابت است؛ لذا يك عالم برزخى براى نفس لازم بوده تا در تنزل به آن عالم با موجودات آن سنخيت يافته و نسبت به ادراك آنها قابليت پيدا كند. و آن مرتبه خيال انسانى است كه در آن مرتبه چشم شهودى و سمع شهودى و ذائقه شهودى و لمس شهودى نبوده؛ چنانكه صرف باصره غيبى و سامعه غيبى و ذوق غيبى و لمس غيبى نيست، بلكه بصر و سمع و ذوق و لمس برزخى بوده تا درك مدرَكات آن عالم براى نفس حاصل شود. و مادامى كه نفس در غيبت عالم عقل و تجرد ذاتى باقى بماند و در كوّه و مشكاة مظاهر برزخى قرار نگيرد، راه آشنايى و درك موجودات متنزله به روى آن بسته بوده و حجاب بين العالمين مانع از درك خواهد بود.

زيرا وجودات عالم عقل در مقام شامخ تجرديت و كليت قرار گرفته‌اند و نفس در مرتبه شامخ تجرد خود، با موجودات آن عالم هم‌سنخ بوده؛ لذا درك آن مدركات براى وى ميسر است. پس نفس كه نورى از عالم غيب است در مورد درك اين حقايق جزئيه بايد در كوّه مظاهر شهادت، مشهود گشته و يك نحوه شهادتى حاصل نمايد.

اگر ان شاء اللّه توفيق يار شد در بحث اتحاد عاقل و معقول خواهد آمد كه: اگر عاقل و مدرك مشهودات، بخواهد طبق قاعده اتحاد عاقل و معقول، حين درك با آنها متحد گردد، بايد مبصر شهادتى با بصر شهادتى متحد شود و الّا مبصر شهادتى نمى‌تواند با بصر غيبى متحد گردد.

پس چنانكه گفته شد: نفس بايد در مورد درك مدركات عالم عقل، واجد مقام عقلى و تجردى كه ذاتاً دارد، باشد. و در آن مقام ذات هر گز ممكن نيست راه آشنايى و

[1] در شرح و تفسير اين قاعده رجوع كنيد به: حكمة الاشراق، در مجموعه مصنفات شيخ اشراق، ج 2، ص 154؛ قبسات، ص 372- 380؛ اسفار، ج 7، ص 244- 257.