و هكذا صورت ثانيه فاسد است؛ چون بالبداهه مى‌بينيم مفهوم ناطق و مفهوم حيوان كه اجزاء حديه انسان است ذهناً متغايرند. علاوه بر آن، باز شرط حمل كه تغاير مفهومى است محقق نيست.

از اين بيانات فساد صورت سوم از دو جهت واضح شد: جهت اول آن است كه در صورت اول گفتيم كه در حمل، اتحاد وجودى لازم است و الّا حمل صحيح نخواهد بود. و جهت دوم آنكه در صورت دوم ذكر شد كه مفهوم ناطق و مفهوم حيوان بالوجدان متغايرند، علاوه بر آن شرط حمل تغاير مفهومى است.

پس تنها صورت چهارم باقى مى‌ماند و آن درست است كه دو مفهوم ذهناً متغاير بوده، و لكن در خارج در يك وجود اتحاد داشته باشند.

و الحاصل: جنس و فصل ذهناً متغاير بوده و دو ماهيت على حده‌اند، منتها در خارج در يك وجود اتحاد دارند.

به عبارت ديگر: در ماهيت تعدد داشته ولى در خارج در يك وجود اتحاد دارند.

و لكن اين معنى در صورتى درست است كه قائل شويم ماهيت در خارج بالعرض وجود داشته و تحقق دارد و الّا اگر قائل شديم به عدم تحقق ماهيت بالذات و اينكه وجود بالذات متحقق است، اين بحث يعنى كيفيت تركيب اجزاء حديه از درجه اعتبار ساقط است؛ زيرا در اين نظر ديگر اجزائى نيست تا گفتگو شود كه اين اجزاء در دو ماهيت چه نحوه تركيبى دارند؛ چون در اين نظر ماهيت سراب و هيچ است و نحوه تركيب آن قابل بحث نيست. پس براى اجزاء حديه، يعنى جنس و فصل در عين و خارج وراء وجود، مقام ذات نيست، يعنى براى اجزاء غير از اين تكه وجودى كه از او اجزاء حديه انتزاع مى‌شود، مقام ذاتى نيست تا در آن تكلم شود كه آيا بسيط است يا مركب؟

و لذا به اشخاصى كه به وحدت اجزاء حديه، ذاتاً و وجوداً قائلند- مثلًا در بسايط خارجيه مانند سواد و بياض- ايراد شده كه چطور ممكن است صور عقليه متخالفه با