بيان اقوال در چگونگى تركيب ماهيت‌

مراد از اجزاء حديه، جنس و فصل است و ممكن است حد، صاحب اجزاء بوده و لكن محدود صاحب اجزاء نباشد. آنچه ممكن است از دو مفهوم نسبت به يكديگر تصوير شود، چهار صورت است:

اول: ذهناً و خارجاً متحد نبوده و با هم مغاير باشند.

دوم: ذهناً و خارجاً عينيت داشته باشند؛ هم در وجود خارجى و هم در وجود ذهنى در يك وجود اتحاد داشته باشند.

سوم: ذهناً اتحاد داشته و خارجاً متعدد باشند.

چهارم: ذهناً متغاير بوده و لكن در وجود خارجى متحد بوده و در يك وجود اتحاد داشته باشند.

صورت اول واضح الفساد است؛ چون اگر خارجاً با هم متغاير بوده و هر يك وجود على حده داشته باشند، مانند زيد و عمرو شرط حمل، موجود نخواهد بود؛ زيرا شرط حمل شايع اين است كه دو مفهوم مغايرت ذهنى داشته و در وجود خارجى متحد باشند و حيث اينكه مى‌بينيم هر يك از اجزاء حديه بر محدود حمل مى‌شود؛ چنانكه گفته مى‌شود: «الانسان ناطق» و «الانسان حيوان» پس بايد ناطق بتواند بر حيوان حمل شود و چون مناط حمل، اتحاد در وجود است، اگر بگوييم: ناطق و حيوان خارجاً متغايرند، حمل صحيح نخواهد بود با اينكه قطع داريم حمل صحيح است. پس با اين بيان، خطاى صورت اول كشف مى‌گردد.