سرخى موجود ديگرى است، بلكه مى‌گويد: يك وجود است كه جامع اين شتات بوده و اين اختلافات مراتب كمال اوست.

و هكذا در آن نهال يك سانتى، اگر مواظب حال آن باشد كه هميشه حدى را از دست داده و حد ديگرى پيدا مى‌كند و اگر در پاى نهال منتظر نشسته و به تماشاى قد آن، چشم بدوزد تا آنكه حركتش از حيث كمّ منقطع گشته و استعداد خودش را از اين حيث تكميل نمايد، لا بد حكم خواهد كرد قد يك سانتى روز اول، باقى است منتها نقص حدى يك سانتى را كه داشته به واسطه ترقى از دست داده و كامل شده است. و البته حيث نقص و حد يك سانتى، از آنچه در حقيقت كمّ دخالت دارد، خارج بوده و اصل «ما به هوية الكمّ» باقى است و درخت در حال كمال ده مترى جامع اصل آن چيزى است كه هويت كمّى روز اول به آن قائم بوده و فقط نقص حدى آن روز- كه به هيچ وجه در اصل «ما به يتحقق الكمّ» دخالت نداشته- از بين رفته است.

و هكذا اگر انسان ماده منويت را با علقه در دو نظر جداگانه ببيند و بين آن دو، غفلت زيادى فاصله انداخته باشد، آنها را دو شى‌ء متباين مى‌بيند؛ كه اين خون است و رنگ آن سرخ است و آن مايع سفيد متعفنى است. ولى اگر ترقيات ماده منويت مواظبت شده و اولين درجه ضعف علقه‌گى با آخرين درجه قوت منويت، هم‌دوش هم قرار داده شده و پهلوى هم گذاشته شود، كسى نخواهد گفت: اين آن نيست، بلكه حكم به عينيت مى‌كند.

همين طور اگر در سلسله مراتب ترقيات، مواظب بوده و درجه بعدى را كمال درجه قبل ببينيم، ابداً حكم به مغايرت نخواهيم نمود به نحوى كه اگر يك صاحب جمال و انسان كامل شد خواهيم گفت: اين طور نيست كه نطفه معدوم شده باشد و موجود ديگرى متولد گرديده باشد، بلكه او مرتبه كمالِ نطفه است.

و قضيه بر همين منوال است اگر قوه ناميه ترقى كند؛ كه در آخرين مرتبه كمالِ قوه ناميه، حس لمس ضعيفى توليد مى‌شود، هيچ عاقلى نمى‌گويد: اين لمس بسيار ضعيف غير از آن نمو است. چون اين لمس حركتى است كه چون كمى شديد شده، حركت‌