آيا مطلب از چه قرار است؟ مثلًا در آن چنار كه اول نهال تازه‌اى بوده و حركات مختلفه‌اى مانند حركت در كيف و حركت در كمّ و حركت در جوهر كرده است، آيا آن كمّ و مقدار و قد يك سانتى كه داشت و به آن حد محدود بود از بين رفته، و اين قد را كه فعلًا درخت ده مترى است، بتمامه از نو پيدا كرده است؟

يا اينكه آن قد يك سانتى باقى است، منتها حد آن مقدار به واسطه حركت در كمّ و بزرگى، تفاوت نموده و زايل و سپرى شده و لكن اصل مقدار باقى بوده ولى بعد از آنكه به آن حد محدود بود، ترقى كرده، حد آن وجود و مقدار به حد كاملى متبدل شده است؟

و آيا آن ميوه كه اول رنگ آن سبز بود، آن رنگ به كلى معدوم شده و رنگ سرخ از نو توليد گرديد؟

مخفى نماند كه اگر از ترقى ترتيبى غفلت نشود، انسان نمى‌گويد: وجود اين رنگ سرخ غير از وجود آن رنگ سبز است؛ زيرا اگر انسان نشسته و چشم دقت به تماشاى جمال آن ميوه بدوزد، مى‌بيند اين وجود عرضى، به تدريج ترقى مى‌كند و در هر آنى بعد آنى مى‌گويد: اين رنگ همان رنگ است. منتها انسان از ترقى ترتيبى غفلت نموده و بعد از گذشت ترقيات زيادى، چشمش كه به آن ميوه مى‌افتد مى‌گويد: اين جمال گلگون كجا و آن رنگ سبز كجا! و الّا آن رنگ سبز به رنگ زرد و رنگ زرد به رنگ سرخ تبدل پيدا نموده است. اگر انسان آخرين درجه قوت زردى را با اولين درجه ضعف سرخى كه يك آنى بين آنها فاصله زمانى باشد، تحت نظر قرار دهد، هيچ عاقلى نمى‌گويد اين رنگ جديد، آن رنگ سابق نيست و هكذا در آن رنگ سرخى كه مقدار كمى از ضعف ترقى نموده، نمى‌گويد اين غير رنگ سابق است و همچنين تا برسد به نهايت درجه رنگ سرخى كه در هر مرتبه اذعان خواهد كرد كه اين، همان رنگ سابق است.

پس اگر انسان چنين دقتى اعمال كند، يك مرتبه مى‌گويد: اين اختلافاتى كه به نظر مى‌آيد، ظاهرى است و بر اثر غفلت است كه خيال مى‌شود وجود سبزى معدوم شده و