در شيطنت مى‌شود و به آنچه بايد برسد نمى‌رسد. و براى نوع ما موت اخترامى رخ مى‌دهد نه موت طبيعى. موت طبيعى براى معصوم است كه سلامت مى‌ماند «حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ»، و بالجمله: آنچه در خارج به سوى فعليت حركت مى‌كند به محض رسيدن به مقام منظور، با آن فعليت متحد مى‌شود.

آنچه در حال حركت است ماده نام دارد و آنچه ماده به آن مى‌رسد و در آن استقرار پيدا مى‌نمايد و آخرين نقطه حركت اوست، صورت ناميده مى‌شود، و اين ماده و صورت را عقل تحت نظر قرار داده و مأخذ مى‌شوند براى اينكه عقل از هر يك چيزى را انتزاع نمايد، به آنچه از ماده انتزاع مى‌كند، جنس و به آنچه از صورت انتزاع مى‌نمايد، فصل گويند.

پس معلوم شد كه ماده و صورت در اجسام خارجيه و در اعراض جسم مانند الوان، عقليه مى‌باشند.

توضيح اين معنى اين است كه: سواد و بياض كه در خارج وجود داشته و از اعراض اجسامند، در خارج بسايط بوده و ماده‌اى كه با صورت تركيب انضمامى پيدا كند ندارند، بلكه هويات بسيطه‌اند. سواد كه منقبض‌كننده نور بصر است و همچنين بياض كه منبسطكننده آن است، هر كدام يك هويت بسيطه است، منتها عقل كه اين دو هويت بسيطه را مى‌نگرد، براى آنها ما به الاشتراك قائل مى‌شود، بدون اينكه در خارج ما به الشركه داشته باشند. يعنى لون را مورد شركت بين آنها ديده و هويت هر كدام را فصل آنها مى‌بيند. پس اعراض، ماده و صورت خارجيه نداشته، بلكه در عقل داراى ماده و صورتند و اين ماده و صورت عقليه آنها عين جنس و فصل آنهاست.

مطلب ديگر اينكه: وقتى قوه محض و مادة المواد بناى حركت مى‌گذارد، در بين مسير حركت، به ترتيب به منازل فعليت رسيده و صورتى بعد از صورتى پوشيده و در مدارج كمال به مرتبه‌اى بعد از مرتبه‌اى مى‌رسد. در هر مرتبه از فعليات بالنظر الى المادة المتحركة، جنس و بالنظر الى الصورة الفعليه، فصل انتزاع مى‌شود.

و چون مراتب كمالات در طول هم واقع گرديده و استعداد در مسير تكامل‌