چنانكه گفته شد: مثال براى تقريب مطلب است و الّا مثالهايى كه ذكر شد فرقهاى بسيارى با هم دارند. مثلًا از علم صاحب جواهر بعد از تسليم جواهر به جامعه، چيزى كم نشد اگر زيادتر نشده باشد، ولى خورشيد فاقد اين انوار گشته، چون جسمى را به بيرون تحويل داده است.

خلاصه بايد براى موجودات اين عالم تصويرى كرد كه در آن عقل اوّلى فرض شود كه اين موجودات در او در حال بساطت و لفّ و پيچيدگى وجود داشته باشند. هر وجودى و كمالى كه هست در اوست، منتها اين كثرات در عين وحدت است و آن وحدت است كه باعث اين كثرات است. البته اعدام و ظلمات و تعينات بحت، خارج از اوست و هر كمال و نورى كه موجود است در اوست به نحوى كه از انفصال آن، نقص و كمالى براى او پيدا نمى‌شود، بلكه سايه‌اى از عالم اوست.

بعد از تصوير اين معنى گوييم: مناط صدق قضايا، تصادق نسبت با واقعيت خارجيه اشياء، و يا بگو با اين عالم عقل است. و به اين عالم اشاره شده است در «وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ» [1] و پوشيده نيست كه نظر اهل فلسفه و نظر اهل اللّه، هر كدام به معنايى است؛ اگر چه مرحوم حاجى هر دو نظر را به يك معنى برگردانده است.

مطلب ديگر آنكه اشراق وجود به موجودات دو گونه است: قسمى از موجودات است كه در پيدايش منتظر امر «كُن» است؛ زيرا ماده ندارد و زمانى نيست و احتياج به مكان ندارد، صرف الوجود است. اين قسم در پيدايش با «كُن» موجود مى‌شود.

و بعضى ديگر از موجودات مكانى و زمانى و صاحب ماده‌اند. اين گونه اشياء، در پيدايش اضافه بر لفظ امر «كُن» محتاج معدات و سير تكاملى است، مانند انسان كه چون مكانى و زمانى و صاحب ماده است، در پيدايش احتياج به پدر و مادر دارد، و اين پيدايش و مسير تدريجى را نمى‌تواند با «كُن» سير نمايد.

براى توضيح و تقريب گوييم: آيات قرآنيه در افق فهم ما، مطالب را به ما رسانده‌

[1] انعام (6): 59.