مثلًا مرحوم صاحب جواهر [1] قبل از آنكه كتاب جواهر را به رشته تحرير درآورد، آيا مى‌توان گفت كه در نفس او هيچ سراغى از اين مطالب نبوده است؟ يا مى‌توان گفت به طور تفصيل دويست هزار مسأله با نقض و ابرام و دليل و برهان در نفس او موجود بوده است؟ يا مى‌توان گفت كه استعدادى بوده همانند استعداد پسرى پنج ساله كه قابليت و قوت عالم شدن را داراست؟

البته به حكم دو ضرورت: يكى اينكه نمى‌توان گفت هيچ اثرى در نفس وى نبوده، و ديگر آنكه نمى‌توان گفت به طور تفصيل ادله و براهين موجود بوده است، ناچار حكم مى‌شود كه واجد يك ملكه علميه متوسطه بين الامرين بوده كه به اين كثرات لباس وحدت پوشيده، تمام تعينات از اعدام است، اين اعدام و لاشى‌ءها را سلب و شى‌ءها و وجودات را اخذ، و در نفس شريف او وحدتى در كثرت و كثرتى در وحدت موجود بوده است.

مثال ديگرى ذكر مى‌كنيم تا مطلب واضح‌تر شود- اگر چه مثال از جميع جهات عين ممثّل نخواهد بود- مثلًا در مورد آفتاب كه اين انوار را پخش نموده و امواج نوريه در اين در و ديوار و دشت و هامون در تلاطم است، ما كثراتى را مى‌بينيم، ولى نمى‌توان گفت اين انوار در حال لفّ و بساطت و خم اندر خم، در خود آفتاب نبوده است.

[1] فقيه بزرگ استاد العلماء و المجتهدين شيخ محمد حسن بن باقر نجفى، از اركان علماى اماميه و اساطين فقهاى اثنا عشريه كه رياست علمى و مذهبى شيعه در اواسط قرن سيزدهم بدو منتهى شد. وى از شاگردان شيخ جعفر كاشف الغطا، و فرزندش شيخ موسى، و سيد محمد مجاهد و سيد محمد جواد عاملى- صاحب مفتاح الكرامة- بود و پس از وفات استادش شيخ موسى و برادرش شيخ على كاشف الغطا (1254 ق) به رياست حوزه نجف رسيد و در مجلس درسش صدها تن از فقهاى اماميه را پرورش داد.

كتاب فقهى‌اش «جواهر الكلام فى شرح شرائع الاسلام» مفصل‌ترين كتاب فقهى شيعه- از طهارت تا ديات- است كه حاوى فروعات فقهى با كمال دقت و اوج استدلال و تطبيق احكام با ادله شرعيه بوده، و مدت سى سال در تأليف آن متحمل رنج شده است. از ديگر آثار وى: نجاة العباد، هداية الناسكين و رساله در مواريث است. ولادتش در 1202 ق. و درگذشت او در غرّه شعبان 1266 ق. رخ داد و در مقبره‌اى در محله عماره نجف مدفون شد و قبرش مزارى معروف است.